http://www.geschichte-der-fliese.de/tichelaar_clip_image004.jpg http://www.geschichte-der-fliese.de/tichelaar_clip_image002.jpg http://www.geschichte-der-fliese.de/tichelaar_clip_image006.jpg http://www.geschichte-der-fliese.de/tichelaar_clip_image010.jpg http://www.geschichte-der-fliese.de/tichelaar_clip_image008.jpg

Vervaardiging van faience tegels van Koninklijke Tichelaar Makkum in 1982

 

Ik draag dit rapport op aan mijn tegelvriend Rainer Markgraf, die in 1994 helaas veel te vroeg is overleden. Hij documenteerde het beeldmateriaal voor de productie, die in 1982 in Makkum werd gemaakt tijdens een bezoek met studenten van de Universiteit van Osnabrück.

 

Fabriekspanden

 

http://www.geschichte-der-fliese.de/tichelaar_clip_image012.jpg 01

‚Pothuis‘ Turfmarkt 55

 

Jan Pieters Tichelaar gaf in 1895 opdracht voor de renovatie van de gevel van het 'Pothuis' behorende bij het fabriekspand. Met deze verbouwing schonk hij Jacobus ten Zweege jr. de opdracht om drie keramische tableaus te schilderen. Het middelste paneel toont een zicht op de Tichelaarfabriek op de Turfmarkt. Dit tafereel wordt geflankeerd door twee op tegelplaten geschilderde wapens, het wapen van de familie Tichelaar en het wapen van Makkum. In de 19e en begin 20ste eeuw deed het 'Pothuis' dienst als opslagplaats voor afgewerkte producten. Van 1960 tot 1984 werd het gebruikt als museum en als ruimte voor tijdelijke tentoonstellingen. In de beginjaren van de 21ste eeuw heeft de Koninklijke Tichelaar in Makkum haar archiefcollectie met modellen en andere objecten overgedragen aan de Ottema Kingma Foundation (OKS), die zij in bruikleen hebben gegeven aan het 'Keramiekmuseum Princessehof' in Leeuwarden.

 


http://www.geschichte-der-fliese.de/tichelaar_clip_image014.jpg
02


Wapen van de familie Tichelaar.

Reeds in 1565, misschien zelfs eerder, werden op het huidige fabrieksterrein bakstenen gemaakt. Freerk Jans kocht in 1689 de helft van een bedrijf en de tweede helft in 1694. Hij werd een Tichelaar en noemde zichzelf voortaan ook zo.



http://www.geschichte-der-fliese.de/tichelaar_clip_image016.jpg
03



Wapen van Makkum

Voor zover bekend is dit de oudste afbeelding van het wapen van Makkum, een dorp in de gemeente Zuidwest Fryslân in de Nederlandse provincie Friesland. De plaats ligt aan het IJsselmeer vlakbij de dijk naar de Noordzee.

 

 

Het wapen van Makkum heeft een schild waarop een zeemeermin (symbool voor scheepvaart) uit de zee oprijst, in de rechterhand een zeilschip (symbool voor vissen) en links een kalkoven (er stonden veel kalkovens in en om Makkum in 1622).

Een kalkoven is een oven voor het maken van ongebluste kalk uit kalksteen. Ongebluste kalk, een witte kristallijne substantie, reageert met water om gebluste kalk te vormen, waarbij veel warmte wordt gegenereerd.

 

http://www.geschichte-der-fliese.de/tichelaar_clip_image018.jpg 04

Middelste tableau op de gevel van het 'Pothuis' aan de Turfmarkt in Makkum

 

De fabriek van Tichelaar op de Turfmarkt gezien vanaf de Grote Zijlroede, afgebeeld op twee tegelplaten die Jan Pieter Tichelaar in 1895 Jacobus ten Zweege liet schilderen.

  http://www.geschichte-der-fliese.de/tichelaar_clip_image020.jpg 
  05

Handtekening van J. ten Zweege met de datum in de linker benedenhoek van de tegelschildering 'J. ten Zweege 1895 '.
Jacobus ten Zweege (Makkum 1855 - Makkum 1917)

 

http://www.geschichte-der-fliese.de/tichelaar_clip_image022.jpg 06

Fabriekspand Turfmarkt gezien vanaf de Grote Zijlroede

 

http://www.geschichte-der-fliese.de/tichelaar_clip_image024.jpg 07

Zijaanzicht van het bedrijfsterrein met het embleem van het bedrijf

 

 

 

 

Kleiproeven nemen

 08

Op zoek naar geschikte klei

 

 

Opslag van klei en mergel

 

 09

 

 10

 

 

Testen van de grondstoffen

 

 11

Presentatiebord van verschillende grondstoffen

De geschiktheid van de geleverde grondstoffen wordt in het laboratorium gecontroleerd en vervolgens wordt de procentuele samenstelling voor productie bepaald.

 

 

Vullen van de basismateriaaltank

 

 12

Klei en mergel worden gewogen en vervolgens in een tank gedaan

 

 13

 

 14

 

 15

In de grondstoffentank worden klei en mergel gemengd met water

 

 

Filterpers

 

 16

 

Opgepompt slib uit de basismateriaaltank wordt in de filterpers tussen doeken ontwaterd tot het geplastificeerd wordt tot een 'filterkoek' met een vochtgehalte van circa 25%.

 

 

Vormpers

 

 17

 

Links van de vormpers bevinden zich de 'filterkoeken' van de geleegde filterpers. De massa wordt vervolgens machinaal bewerkt in de vormpers en geëxtrudeerd door een mondstuk.

 

 18

 

Een draad verdeelt de streng in hanteerbare blokken, die een medewerker van de vormpers verwijdert en stapelt.

 

 19

 

 

Tegels worden gesneden

 

 20

Draden snijden elk blok in 22 tegels.

 

 21

De gesneden tegels gaan naar de volgende stap, het vormgeven.

 

 

Vormgeven van de tegels

 

 22

In het tegelraam wordt de klei met behulp van en natte strijkstok op maat gemaakt.
Dit wordt gevolgd door het droogproces van de tegel.

 

 

Stempelen van de tegel

 

 23

 

 24

De achterkant van de leerharde tegel is gestempeld.

 

 

 

 

 



De stempel is voorzien van het Koninklijke Tichelaar-logo en een lettercode voor het productiejaar.

 

 

 

 

Drogen van de tegels

 

 25

Achter de heer die tegels controleert na het biscuitbrand, zijn er stapels gevormde en gestempelde tegels om te drogen. De stapels tegels worden verzwaard om kromtrekken te voorkomen. Het is belangrijk dat er lucht rond de stapel tegels kan circuleren zodat het droogproces van alle kanten gelijkmatig verloopt.

 

 

 

Biscuitbrand

 

 26

De foto toont een open elektrische oven na het biscuitbrand.

De tegels zouden gestapeld kunnen worden omdat ze niet samen 'bakken' bij de juiste baktemperatuur.

De oven kon pas worden geopend nadat de tegels waren afgekoeld.

Een temperatuurschok zou de tegels hebben verbrijzeld.

 

Bij het vuur geeft de kleisubstantie zijn chemisch gebonden water af tussen 500 en 800 ° C. Het transformeert kristallijn en stolt afhankelijk van het niveau van het vuur.

 

 

Controle na het biscuitbrand

 

 27

 

 28 

De tegels van de biscuitbrand - hier zijn het tegels met een afgeronde rand - worden gecontroleerd en indien nodig vlakken en randen voor de zuigmond glad gemaakt.

 

 

Voorzien van een laag tinglazuur

 

Glazuren worden aangebracht op het keramische halffabrikaat en zijn waterige, gemalen suspensies op basis van glas die gekleurd kunnen worden met kleurpigmenten. Vanuit technisch oogpunt hebben glazuren het doel om het keramische oppervlak dichtheid, hardheid en gladheid te geven.

 

 29

Voorzien van een laag tinglazuur met de hand (het ‚geven‘). 

Door het zuigvermogen van open poriën neemt het biscuit precies de juiste hoeveelheid glazuurmassa op.

 

 

Glazuurband

 

 30

 

De glazuurband versnelt het aanbrengen van het tinglazuur in vergelijking met voorzien van en laag tinglazuur met de hand. Het is belangrijk om de loopsnelheid zo in te stellen dat er niet te weinig en niet te veel tinglazuur op de biscuit wordt aangebracht.

 

 

En spons maken

 

 31

Spons (sjabloon)
Contouren en details zijn in papier doorgeprikt.

 

 32

Nadat de contouren en details in het papier zijn doorgeprikt, wordt het uiteindelijk gladgestreken.

 

 

 

Werken met de spons

 

 33

De spons wordt op de met een laag tinglazuur bedekte tegel gelegd.

 

 34

Met een linnen zakje gevuld met koolpoeder worden de contouren en details doorgestoven.
Koolpoeder ligt op het zachte tinglazuur.

 

 35

Nadat de spons voorzichtig is verwijderd, contouren en details bestaan uit kleine zwarte stippen.

 

 

 

 36

Het complete decor is zichtbaar en kan door de tegelschilder worden beschilderd met glazuurverf. De koolpoeder brandt in de gladbrand. In het geval van tegels met hetzelfde decor, verschillen de afgewerkte tegels meestal van elkaar. Dit komt door de persoonlijke uitvoering van de schildering. Minimale details kunnen worden weggelaten of toegevoegd.

 

 

 

 

Schilderen van tegels en tegeltableaus

 

 37

Blik in de kamer van de tegelschilder

 

 38

Werk aan een tegeltableau

 

 39

Werkplaats van een tegelschilder

Werk met 10 verschillende penselen. Naast de tegelschilder ligt een schaar, waarmee ze indien nodig het penseel in de gewenste vorm kan brengen.

 

 40

Het motief is geschilderd met een penseel met een paar haren die de punt vormen en glazuurverf. De overige haren van de kwast dienen als reservoir voor de glazuur.

 

 41

De tegelschilder legt de laatste hand aan de tegel.

Alle kleuren veranderen tijdens de tweede brand (gladbrand).

 

 42

 

Na voltooiing van de hoekmotieven schuift de schilder de tegel in een chamottecassette (tegelrekje), waarin tijdens het bakken twaalf tegels worden gescheiden. Een "aankoeken" is uitgesloten. In de chamottecassette (tegelrekje) zijn er al vier afgewerkte Bijbeltegels met details van de overeenkomstige passage in de Bijbel.

 

 

Gladbrand

 

 43

Geschilderde tegels wachten om te worden gebakken (gladbrand)

 

De oven is vol

 

 

 

Afgewerkte tegeltableaus

 

 45

"Trekschuit" - boot getrokken door een paard

 

 

De trekschuit werd op een speciaal aangelegd jaagpad met henneptouwen tot wel vijf centimeter dik voortgetrokken Op oude prenten en schilderijen lijken trekpaarden heel romantisch in een idyllische omgeving. In feite waren de werkomstandigheden voor dieren en mensen buitengewoon moeilijk, arbeidsintensief en allesbehalve rustig.

 

 46

“Die pleit om een Koe, geeft er één toe” - Nederlands spreekwoord

Als u een koe procedeert, kost het u een andere.
Twee mannen trekken aan een koe terwijl een advocaat de koe melkt.

 

 

Definitieve samenvatting
De vervaardiging van een traditioneel gevormde tegel

 

 47

 

1   Ontwerp van het kinderspel steltlopen voor de tegelschilder

2   Spons (papier met de doorgeprikte contouren en details van het decor)

3   Gevormde, vochtige tegel

4   Leerharde tegel met bedrijfsstempel. De tegel moet daarna verder drogen.

5   Voor de eerste keer gebakken tegel (biscuit)

6   De tegel is voorzien van een laag tinglazuur

7   De spons wordt op de ‘gegeven’ tegel gelegd. Met een zakje koolpoeder worden de contouren en details doorgestoven,

8   De omtrekken van de voorstelling worden met een ‘trekker’ met glazuurverf getrokken (de trek). Aan het uiteinde van het penseel steken slechts enkele haartjes uit, hiermee wordt geschilderd, de rest is het reservoir voor de glazuurverf.

9   De hoekmotieven worden geschilderd.

10 De tegel is voor de tweede keer gebakken (gladbrand) en daarmee klaar. Tinglazuur en glazuurferf zijn in een verbinding met het biscuit (5) gekomen.

 

 

Ik wil graag Pieter Frietema en Rutger Stoffels bedanken voor informatie over de Koninklijke Tichelaar Makkum.
Jan Pluis dank ik voor het corrigeren van de Nederlandse tekst die ik schreef
en mijn zoon Norbert Joliet voor het redigeren en publiceren van het rapport.