Wilhelm Joliet
              Die Geschichte der Fliese

Werken van de firma Villeroy & Boch

Op 14 oktober 1893 sloot architect Pierre J.H. Cuypers een verdrag tussen de staat der Nederlanden en de fabrikant Villeroy & Boch (11) uit Mettlach over de levering van de tegelschilderijen voor de façaden in Nederlandse neo-renaissance stijl van het museumgebouw. Hij was daartoe gemachtigd door een besluit van het ministerie van binnenlandse zaken. Het was voor de jonge onderneming aan de Saar een eervolle en artistiek belangrijke opdracht. Tot op de dag vandaag zijn de grote naar ontwerpen van Georg Sturm gemaakte tegeltableaus aan de torens en buitenmuren te zien. Het programma van de tegelschilderijen werden door Cuypers en De Stuers vastgelegd. Alberdingk Thijm (12) had vooral een adviserende rol.

In mijn bericht beperk ik mij tot de door Villeroy & Boch geleverde tableaus. Voor tegeltableaus aan het Rijksmuseum zijn onder andere ook J. van Hulst te Harlingen (13) en J. Schoonenburg en J. Maks (14) uit Amsterdam verantwoordelijk.

Hoofdgebouw (noordgevel aan de Stadhouderskade)

De middengevel en de torens van het hoofdgebouw worden versierd door 27 tegeltableaus. Naast het ronde wapen van Nederland in de top van de middengevel dragen 26 ruiters de standaarden met de wapens van de stad die een belangrijke rol in de geschiedenis van de Nederlandse kunst hebben gespeeld.

 02

Van het wapen van Nederland bevindt zich een karton met de tekening op originele grootte onder nummer k291 in de Collectie Nederlands Architectuurinstituut in Rotterdam. Het karton diende als voorbeeld voor de tegelschilders.

In het jaarverslag van 1891 van het Rijksmuseum te Amsterdam wordt onder andere meegedeeld dat de gevelversiering zijn voltooiing nadert.  

 03

De tand des tijds knaagde aan het tegeltableau met het wapen van Nederland.
De restauratie werd opgedragen aan de Friese Tegelfabriek De Albarello in Menaam (Menaldum).

 04

Elke tegel die aangevuld moest worden werd in vorm en kleur aangepast.

 05

Dit tegeltableau in de top van de middengevel kan nu weer gedurende een lange tijd wind, weer en luchtvervuiling trotseren.

Westgevel (Jan Luikenstraat)

De westgevel wordt gesierd door vier grote tableaus die personen uit de geschiedenis, kunst en wetenschap tonen.

 06

 07

 08

Op de strook onder de eigenlijke voorstelling vindt men verwijzingen naar de voorgestelde personen: Gijsbrecht van Amstel, Albrecht van Beieren, Willem Eggert, Willem Bardes, Jac Cornelissen, Bisschop van Henegouwen, Karel V., Joost Buyk, Corn. Teunissen, Floris V., Maximiliaan, Allardus v. Amsterdam, Dirk Barents.

Ontwerp voor het tableau W1 (zwart-wit foto in het bedrijfsarchief van V& B)

09  

 10

In de rechter beeldhelft ziet men achter de personen het Stadhuis op de Dam (1648), gebouwd door Jacob van Campen.
Op de strook onder de eigenlijke voorstelling vindt men verwijzingen naar de voorgestelde personen: Christina van Zweden, Frederik Hendrik, de Graeff, J Huydecoper, Gerard Schaap, Gl Pancras, Maria de Medicis, Jhr. Six, Hudde, Wouter Valkemer, H. Spiegel, Cosmo de Medicis, Nic. Tulp, Bikker, Gerbrand Pancras, Jac v Campen, J, vd Poll.

 11

In het midden ziet men Rembrandt en achter de personen de toren van de Westerkerk.

Op de strook onder de eigenlijke voorstelling vindt men verwijzingen naar de voorgestelde personen: Roemer Visscher, Vossius, Bredero. Stalpart v.d. Wiele, Ferdinand Bol, Berchem, Krul, J. v. Heemskerk, Vondel, Gosler, Rembrandt, Govert Flinck, J. v.d. Heuden, Sweelinck, P.C. Hooft, Tesselschade, v. Baerle, Vos, de Keyzer, A.G. v. Germez, A. Bloemert, Corn. Visser.

 12

 13

 14

Beeldonderschrift met een tekst van Joost van den Vondel (* Keulen, 17 november 1587 – † Amsterdam, 5 februari 1679

„Aldus spant Amsterdam de kroon

Gerust in haren wal gezeten

En groeit door zegen van Gods troon

In Macht en Rykdom ongemeten.“

 15

Verklaringen bij het tableau S1
Beeldonderschrift: Claus Sluter – Jan Aertsz Terwen –Hendrik de Keyser

De bevordering van de kunst is het thema van drie tegeltableaus in het linker gedeelte van de zuidgevel. Het scheppen van kunstwerken is zonder opdrachtgever nauwelijks mogelijk. Zo toont het linker tableau drie beeldhouwers die dankzij de daaraan beantwoordende opdrachtgever konden scheppen. Hier wordt Claus Sluter voorgesteld zoals hij in de 14de eeuw in opdracht van de hertog van Bourgondië, Philips de Stoute, voor het klooster van Champmol in Dijon aan de Mozesbron werkt. Jan van Terwen ziet men bij de arbeid aan de koorbanken van de Grote Kerk te Dordrecht en Hendrick de Keyser, die in de 17de eeuw de graftombe voor Willem de Zwijger in de Nieuwe Kerk te Delft schiep.

In het Nederlands Architectuurinstituut liggen de door Georg Sturm voor dit tableau in originele grootte geschilderde 7 Kartons onder nummer k247, k273, k274, k275, k276, k277 en k278.

 16

Beeldonderschrift: Albrecht Dürer in het jaar 1520 te ’s Hertogenbosch door het Gild der Goudsmeden onthaald.

 17

In het Nederlands Architectuurinstituut liggen de door Georg Sturm voor dit tableau in originele grootte geschilderde 4 Kartons onder nummer k263 midden onder, k264 links onder, k284 links boven en k285 en rechts onder.

 18

Beeldonderschrift: Frederik Hendrik en Amalia van Solms omringd door kunstenaars en gildebroeders die voortbrengselen hunner kunst aanbieden omstreeks het jaar 1640.

Het echtpaar wordt hier als een lichtend voorbeeld voor de bevordering van de kunst getoond.

In het Nederlands Architectuurinstituut liggen de door Georg Sturm voor dit tableau in originele grootte geschilderde 5 Kartons onder nummer k279, k280, k281, k282 en k283.

 19

 20

 21

Beeldonderchrift: Het zijn al vorsten steden en prelaten Die Gouda’s kerk met glazen sieren laten 1555-1603

 22

 23

De Sint Janskerk te Gouda is vooral om zijn glasvensters bekend. Daarin bevindt zich nagenoeg de helft van alle glasvensters uit de 16de eeuw die in Nederland bewaard gebleven zijn.

In het Nederlands Architectuurinstituut liggen de door Georg Sturm voor dit tableau in originele grootte geschilderde 7 Kartons onder nummer k203, k219, k220, k221, k222, k227 en k240.

Jaarverslag Rijksmuseum 1901

.... plaatsing van het tegeltableau “Vorsten, prelaten, steden schenken gebrandschilderde glazen aan de St Janskerk te Gouda“

 24

 25

Jaarverslag Rijksmuseum 1901

....plaatsing van het tegeltableau “Jan van Eyck als peintre et varlet de chambre van Jan van Beieren“

In het Nederlands Architectuurinstituut liggen de door Georg Sturm voor dit tableau in originele grootte geschilderde 5 Kartons onder nummer k205 rechts boven, k212 midden onder, k213 midden, k234 midden boven en k241 rechts onder.

Nachschöpfung von Fliesentableaus

Het namaken van de tegeltableaus

Steeds agressiever werkende milieu-invloeden bevorderen het verval van waardevolle kunstwerken. Een voorbeeld is dit tegeltableau S5. De schade was zo groot, dat een replica van dit tableau in 1977 nodig was.
Bij de in het laatste kwart van de 19de eeuw gemaakte tegels voor de buitenmuren van het Rijksmuseum ging het im een zogenoemde inleg-gres. Voor het maken werden naast een basismassa van gres verschillende ingekleurde massa’s gebruikt. Deze waren samengesteld uit klei, veldpaat, chamotte en kleurende oxiden voor zover de gewenste bakkleur niet door rood, geel of bruin bakkende klei verkregen werden. Deze werden dan bij de vormgeving in een raam van een metalen sjabloon gevuld overeenkomstig de schikking van het decor. Na het voorzichtig verwijderen van de metalen sjabloon werd de vorm met basismassa gevuld en daarna droog geperst. Na het poetsen van de ruwe vorm werden deze op 1250°C dicht gebakken.  

 26

De ontwikkeling van een volledig nieuwe decoratietechniek maakte het mogelijk de in stijl uitgevoerde vernieuwing van de reusachtige tegeltableaus aan het Rijksmuseum te Amsterdam uit te voeren. Voor het verkrijgen van de vereiste kleurnauances werd in het laboratorium van V&B in Merzig een speciaal procédé ontwikkeld die het effect van in de het laatste kwart van de 19de eeuw gebruikte techniek nabootst en waarbij de hoog gecompliceerde metalen vormen gemist kunnen worden.

 27

 28

Bildunterschrift / Beeldonderschrift:
Stichting van ‘t kasteeltje s’ Gravenhage door Graaf Willem II van Holland

In het Nederlands Architectuurinstituut liggen de door Georg Sturm voor dit tableau in originele grootte geschilderde 5 Kartons onder nummer k248, k287, k288, k289 en k290.

Ostgiebel (Hobbemakade)

Oostgevel (Hobbemakade)

 29

De vier tableaus tonen belangrijke kunsthistorische gebeurtenissen: 
Monniken van het klooster Aduard, de begrafenis van Bernulphus in Utrecht, de stichting van het paleis door Karel de Grote in Nijmegen en de stichting van de basiliek Sint Servaas in Maastricht.

 30

Jaarverslag Rijksmuseum 1898

...plaatsing van het tegeltableau „De Cisterziënsers in de abdij Aduard, omstreeks 1200“ gemaakt door cartons van Prof. G. Sturm.

 31

 32

Bernold of Bernulphus was van 1027 tot 1054 bisschop van Utrecht. Hij wordt als heilige vereerd.

Jaarverslag Rijksmuseum 1899

...plaatsing van het tegeltableau „Bisschop Bernulphus begraven in de St Pieterskerk te Utrecht, 1054“

 33

 34

Karel de Grote liet in 777 een paleis bouwen op de muren van het kasteel van Nijmegen, die echter eerst na zijn dood gereed kwam.

Jaarverslag Rijksmuseum 1899

...plaatsing van het tegeltableau „Stichting van het palais te Nijmegen door Karel de Groote“.

 35

 36

Jaarverslag Rijksmuseum 1898

…plaatsing van het tegeltableau “Stichting van de basiliek van St Servaas te Maastricht door Monolphus omstreeks 570”

Villeroy & Boch voerde in 1896 twee tableaus uit in sgraffito-techniek voor de zuidgevel.

 37

20. Februar 1896

1 Bild in Sgraffito-Ausführung nach Zeichnung
16 qm franco à 51.00  M. 816.00
Packung                      M.   10.00
                                    M. 826.00
                                   ========

 38

20. März 1896

1 Bild in Sgraffito-Ausführung nach Zeichnung
16 qm franco à 51.00 M. 816.00
Packung                     M.     9.00
                                   M. 825.00  
                                  ========

 39

 40

Onder de twee tableaus in sgraffito-techniek ziet men tegeltableaus met de jaartallen MDCXXX-IX und MDCXXXX-V

 41

Het sgraffito-tableau vertoont in zijn structuur veel overeenkomst met een glas-in-lood venster.  

 42

In het Nederlands Architectuurinstituut ligt onder nummer t410/1042 in het archief van Cuypers deze door Georg Sturm getekende karton, voorbeeld als voor het tabelau van afbeelding 40.

 43

Anhang

Vertrag zwischen P.J.H. Cuypers und Villeroy & Boch vom 14. Oktober 1893

Bijlage

Verdrag tussen P.J.H. Cuypers en Villeroy & Boch van 14 oktober 1893

Transliteration des Vertragstextes

Op heden den 14en October 1800 drie en negentig is tusschen de ondergeteekenden P.J.H. Cuypers, architect der Rijks-Museumgebouwen te Amsterdam, ten deze handelende voor en namens den staat der Nederlanden, als daartoe gemachtigd door Zijne Excellentie, den Minister van Binnenlandsche Zaken bij schrijven van 10 October 1893 N°. 2031. afdeeling K. W. ter eenre
en
Villeroy en Boch, fabrikanten te Mettlach ter andere, het navolgende overeengekomen:

Art. 1.

Contractanten ter andere verbinden zich tot de uitvoering van het decoratief tegelwerk,(meer bepaaldelijk dat waarop figuren en historische tafereelen zullen worden voorgesteld) aan het Rijks-Museumgebouw te Amsterdam geheel naar de cartons, die hun daartoe door den contractant ter eenre zullen worden verstrekt en tegen eene vergoeding van: dertig gulden per vierkanten meter, betaalbaar op declaratiën, telkens nadat 10 m2 van de levering zijn opgenomen en goedgekeurd, waarbij echter van het verschuldigde bedrag 1/10 zal worden ingehouden als waarborg voor de behoorlijke vervulling van al de hiermede aangegane verplichtingen zullende dit 1/10 gedeelte worden uitbetaald een jaar na de goedkeuring van het betrokken gedeelte van het werk.

Art. 2.

De kwaliteit der tegels en de uitvoering (in zes tinten) zal geheel moeten beantwoorden aan de door contractanten ter andere ingeleverde proeven, die in het bezit zijn van contractant ter eenre.

Art. 3.

Contractanten ter andere zullen gehouden zijn elke op te geven hoevelheid tegels te leveren binnen drie maanden, nadat zij in het bezit zullen zijn gesteld van de betrekklijke cartons.

Art. 4.

Voor elken dag dat de in het vorig artikel bepaalde datum word overschreden ondergaan contractanten ter andere eene boete van: tien gulden te korten van het bedrag hunner declaratie.

Art. 5.

Contractanten ter andere zullen zich bij de uitvoering en aflevering van het werk geheel moeten gedragen naar de voorschriften en bevelen hun door den architect voornoemd te verstrekken en de door dezen te bepalen tijdstippen en volgorde der leveringen getrouw moeten nakomen op boete als in vorig artikel bepaald.

Art. 6.

De contractanten ter andere zullen verplicht zijn de hun ter uitvoering overhandigde cartons ongeschonden aan contractant ter eenre telkens bij iedere aflevering terug te geven, zullende zij in geval van beschadiging de waarde der cartons moeten vergoeden.

Art. 7.

De kosten dezer overeenkomst en die op de betalingstukken vallende zijn ten laste van contractanten ter andere.

Contractanten ter andere                                                     Contractant ter eenre

(Villeroy & Boch)                                                                   (P.J.H. Cuypers)

                                                           Goedgekeurd.
                                                           ‘s- Gravenhage, 1 December 1893
                                                           De Minister van Binnenlandse Zaken
                                                           voor den Minister
                                                           de Secretaris Generaal
                                                           (?)

Rondom het gebouw zijn boven de ramen namen of borstbeelden aangebracht van grote Nederlandse kunstenaars. De beelden werden ontworpen door Bart van Hove en de namen uit de tablaus door J. van Hulst te Harlingen. Ook het tegelwerk in de driehoekige tableaus in tympanen is uitgevoerd door J. van Hulst te Harlingen.

 44

Erläuterungen  

(1) Die Batavische Republik (niederl.: Bataafse Republiek, neuniederl.: Bataafsche Republiek) war eine durch französischen Revolutionsexport errichtete Tochterrepublik, gebildet aus der Republik der Sieben Vereinigten Provinzen, ausgerufen am 19. Januar 1795, umgewandelt in das Königreich Holland am 5. Juni 1806. Die Bezeichnung der Republik als „batavisch“ orientierte sich, dem damaligen Zeitgeist entsprechend, am antiken Volk der Bataver. (Wikipedia)

(1) De Bataafse Republiek was een door de Franse revolutie opgerichte dochterrepubliek, gevormd uit de republiek der Zeven Verenigde Provincies, uitgeroepen op 19 januari 1795 en omgedoopt in het Koninkrijk Holland op 5 juni 1806. De betekenis van de republiek als ‚bataafs‘ oriënteerde zich en overeenkomend met de toenmalige tijdgeest met het antieke volk van de Batavieren.

(2) Isaac Jan Alexander Gogel (* 10. Dezember 1765, Vught –  † 13. Juni 1821, Overveen) war erster Finanzminister der Batavischen Republik). (Wikipedia)

(2) Isaac Jan Alexander Gogel (* 10 december 1765, Vught – † 13 juni 1821, Overveen) was eerste minister van financiën van de Bataafse Republiek).

(3) Louis Napoléon Bonaparte (* 2. September 1778 in Ajaccio, Korsika; † 25. Juli 1846 in Livorno) war einer von vier Brüdern des Kaisers Napoleon I. von Frankreich. Von 1806 bis 1810 war er als „Lodewijk Napoleon“ König des von seinem Bruder geschaffenen Königreichs Holland. (Wikipedia)

(3) Louis Napoléon Bonaparte (* 2 september 1778 in Ajaccio, Corsica; † 25 juli 1846 in Livorno) was een van de vier broers van keizer Napoleon I. van Frankrijk. Van 1806 tot 1810 was hij als „Lodewijk Napoleon“ koning van het door zijn broer geschapen Koninkrijk Holland.

(4) Wilhelm Friedrich Prinz von Oranien-Nassau (* 24. August 1772 in Haag; † 12. Dezember 1843 in Berlin) war (als Wilhelm VI.) Prinz von Oranien (1795–1813), Fürst von Fulda, Graf von Corvey, Weingarten und Dortmund (1802–1806) und (als Willem I.) Souveräner Fürst der Niederlande (1813–1815), König der Niederlande und Großherzog von Luxemburg (1815–1840) sowie Herzog von Limburg (1839–1840). (Wikipedia)

(4) Willem Frederik, prins van Oranje-Nassau (* 24 augustus 1772 in Den Haag; † 12 december 1843 in Berlin) was (als Willem VI) Prins van Oranje (1795–1813), vorst van Fulda, Graaf van Corvey, Weingarten en Dortmund (1802–1806) en (als Willem I.) souverein vorst van de Nederlanden (1813–1815), koning van de Nederlanden en Groothertog van Luxemburg (1815–1840) als ook Hertog van Limburg (1839–1840). (Wikipedia)

(5) Das breiteste Wohnhaus in Amsterdam mit einer Breite von 22 Metern ist das Trippenhuis am Kloveniersburgwal Nr. 29. Es wurde 1660 von den Brüdern Lodewijk und Hendrick Trip erbaut. (Wikipedia)

(5) Het breedste woonhuis in Amsterdam met een breedte van 22 meter is het Trippenhuis aan de Kloveniersburgwal Nr. 29. Het werd 1660 door de broers Lodewijk en Hendrick Trip gebouwd.

(6) P.J.H. (Petrus Josephus Hubertus) Cuijpers, Nachname allgemein verbreitet in der Schreibweise Cuypers, mit Vornamen auch Pierre genannt, (* 16. Mai 1827 in Roermond; † 3. März 1921 ebenda) war ein niederländischer Architekt sowie Kunst- und Kunsthandwerksunternehmer. Er gilt als einer der bedeutendsten Architekten des Historismus. Pierre Cuypers leitete im letzten Viertel des 19. Jahrhunderts in den Niederlanden und auch anderen Ländern den Neu- oder Umbau zahlreicher Gebäude, insbesondere von Kirchen. 1877 begann er den Bau des 1885 seiner Bestimmung übergebenen Reichsmuseums in Amsterdam. (Wikipedia)

(6) P.J.H. (Petrus Josephus Hubertus) Cuijpers, familienaam algemeen verbreid in de schrijfwijze Cuypers, met voornaam ook Pierre genoemd, (* 16 mei 1827 in Roermond; † 3  maart 1921 aldaar) was een Nederlandse architect. Hij geldt als een van de belangrijkste architecten van het historisme. Pierre Cuypers leidde in het laatste kwart van de 19de eeuw in Nederland en ook in andere landen de nieuwbouw of verbouwing van talrijke gebouwen, in het bijzonder van kerken. In 1877 begon hij de bouw van het in 1885 aan zijn  bestemmung overgedragen Rijksmuseum in Amsterdam.

(7) Jhr. mr. Victor Eugène Louis de Stuers (* 20. Oktober 1843 in Maastricht; - † 21. März 1916 in Den Haag,) war ein niederländischer Jurist und Politiker. Er gilt als der Begründer der niederländischen Denkmalpflege.

(7) Jhr. mr. Victor Eugène Louis de Stuers (* 20 oktober 1843 in Maastricht; - † 21 maart 1916 in Den Haag) was een Nederlandse jurist en politicus. Hij geldt als de oprichter van de ’Nederlandse monumentenzorg’ (Wikipedia)

(8) Bart van Hove (* 1850 in den Haag – † 1914 in Amsterdam), war ein niederländischer Bildhauer. Er war nach einem gewonnenen Wettbewerb maßgeblich an der Gestaltung der Skulpturen am Amsterdamer Reichsmuseum beteiligt. (Wikipedia)

(8) Bart van Hove (* 1850 in Den Haag – † 1914 in Amsterdam), was een Nederlandse beeldhouwer. Hij was na een gewonnen prijsvraag toonaangevend bij het vormgeven van de sculptures aan het Amsterdammer Rijksmuseum betrokken.

(9) J.F. Vermeylen gewann zusammen mit B. van Hoeve einen Wettbewerb zur Gestaltung der Skulpturen am Amsterdamer Rijksmuseum. François Vermeylen, aus der belgischen Stadt Leuven, schuf vor allem die Skulpturen zur Verherrlichung der niederländischen Kunst über den Torbögen des Nordgiebels an der Stadhouderskade.

(9) J.F. Vermeylen won samen mit B. van Hoeve een prijsvraag voor het vormgeven van de sculptures aan Amsterdammer Rijksmuseum. François Vermeylen, uit de Belgische stad Leuven, schiep vooral de sculptures ter verheerlijking van de Nederlandse kunst boven de poortbogen van de noordgevel aan de Stadhouderskade.

(10) Georg Sturm (* 1855 in Wien - † 1923 in Amsterdam), Lehrer an der ’Rijksschool voor Kunstnijverheid’ in Amsterdam schuf die Entwürfe und Kartons für alle Fliesentableaus am Rijksmuseum. Für den Innenbereich des Museums schuf er zusätzlich monumentale dekorative Gemälde.

10) Georg Sturm (* 1855 in Wenen - † 1923 in Amsterdam), leraar aan de ’Rijksschool voor Kunstnijverheid’ in Amsterdam, schiep de ontwerpen en kartons voor alle tegeltableaus aan het Rijksmuseum. Voor het intereur van het museum schiep hij bovendien monumentale decoratieve schilderijen.

(11) Villeroy & Boch, kurz V&B, ist ein deutscher Hersteller von Keramikwaren, der seine Hauptniederlassung in Mettlach (Saarland) hat. Er ist nach seinen beiden Gründern François Boch und Nicolas Villeroy benannt. Die Terracottafabrik von Villeroy & Boch in Merzig an der Saar lieferte in den Jahren 1894 bis 1902 Fliesentableaus für die Außenwandgestaltung des Reichsmuseums in Amsterdam.

(11) Villeroy & Boch, kort V&B, is een Duitse fabrikant van keramische producten, met de hoofdvestiging in Mettlach (Saarland). Het bedrijf is naar de twee oprichters François Boch en Nicolas Villeroy benoemd. De Terracottafabrik van Villeroy & Boch in Merzig aan de Saar leverde in de jaren 1894 tot 1902 tegeltableaus voor de buitengevels van het Rijksmuseum te Amsterdam.

(12) Josephus Albertus (Joseph) Alberdingk Thijm (* 13. August 1820 in Amsterdam - † 17. März 1889 in Amsterdam) war Verfasser von Gedichten und historischen Novellen. Alberdingk Thijm, ein prominenter Vertreter des katholischen Lebens in den Niederlanden, war Lehrer an der ’Rijksacademie voor Beeldende Kunsten’ in Amsterdam. Seine Veröffentlichungen über die Gotik waren von großem Einfluss auf den jungen Architekten P.J.H. Cuypers, der 1859 Alberdingk Thijms Schwester Antoinette heiratete.

(12) Josephus Albertus (Joseph) Alberdingk Thijm (* 13  augustus 1820 in Amsterdam - † 17 maart 1889 in Amsterdam) was schrijver van gedichten en historische novelles. Alberdingk Thijm, een prominente vertegenwoordiger van het katholieke leven in Nederland, was leraar aan de ’Rijksacademie voor Beeldende Kunsten’ in Amsterdam. Zijn publicaties over de gotiek waren van grote invloed op de jonge architect P.J.H. Cuypers, die in 1859 de zuster van Alberdingk Thijm,  Antoinette, huwde.

(13) P.J.H. Cuypers beauftragte 1884 J. van Hulst aus Harlingen, nach von Georg Sturm geschaffenen Entwürfen und Kartons, u.a. Fliesentableaus für die Nordfassade des Hauptgebäudes zu liefern. 1886 wurde van Hulst mit Anfertigungen von Bogenfeldern über Fenstern beauftragt.

(13) P.J.H. Cuypers gaf in 1884 opdracht aan J. van Hulst te Harlingen onder andere tegeltableaus voor de noordfaçade van het hoofdgebouw te leveren naar de ontwerpen en kartons van Georg Sturm. In 1886 kreeg Van Hulst de opdracht voor het maken van de boogvullingen boven de vensters.

(14) J. Schoonenburg en C.J. Maks aus Amsterdam erhielten 1884 vom Architekten P.J.H. Cuypers einen Auftrag erste gelieferte Fliesentableaus an Außenwände des Museums anzusetzen.

(14) J. Schoonenburg en C.J. Maks uit Amsterdam kregen in 1884 van de architect P.J.H. Cuypers een opdracht de eerste geleverde tegeltableaus voor de buitenmuren van het museum aan te brengen.

Mijn dank geldt de medewerkers van het bedrijfsarchief van Villeroy & Boch in Merzig, de medewerkers van het Nederlands Architectuurinstituut. Bart van Rijn voor zijn ’Conclusie na raadplegen herkomst van de keramische werken van gevels van het Rijksmuseum’, Jan Pluis uit Noord-Sleen voor de bewerking van de Nederlandse tekst en mijn zoon Norbert voor de klaarmaken van het bericht voor het internet.