Wilhelm Joliet
                       Die Geschichte der Fliese

Geschiedenis
Tijdens de Spaanse bezetting van de zuidelijke Nederlanden vond omstreeks 1575 een massale verhuizing van Vlamelingen plaats. Onder de Antwerpse emigranten bevonden zich majolikabakkers die de tinglazuurtechniek beheersten. Zij vestigden zich in Engeland, Noord-Duitsland en de noordelijke Nederlanden, vooral in Middelburg, Haarlem, Amsterdam en Rotterdam.
Hans Bernaert Vierleger is één van de Antwerpse majolikabakkers die zich in de 16e eeuw in Haarlem vestigden. Hij is de zoon van de Antwerpse geleybakker Barnaert Vierleger, die in de Antwerpse registers van het St. Lucasgilde in 1567 als vrijmeester wordt genoemd. Hans Barnaert Vierleger vertrok rond 1590 uit Antwerpen en kocht in 1598 in Haarlem in de Kleine Houtstraat een huis van geleybakker Cornelis Lubbertsz. Op 24 juni 1607 kocht hij een pand aan de Burgwal in Haarlem waar hij meer werkruimte kreeg en grondstoffen en producten beter aan- en afgevoerd konden worden. Hans Barnaert Vierleger is vóór 1621 overleden, want in dit jaar verkocht zijn weduwe het perceel.
Hij wordt gerekend tot één van de grondleggers van de omvangrijke productie van majolica en faience in de noordelijke Nederlanden. Hans Barnaert Vierleger signeerde schotels en tableaus met zijn monogram HBV en het jaartal. Daarmee behoren ze tot de eerste tableaus in majolicatechniek die in Nederland zijn gemaakt. Ze zijn zeldzaam en meestal incompleet.

Keramiekmuseum Princessehof Leeuwarden;
Bruikleen Stichting van Achterberg-Domhof

Tijdens het in 1972 in het Fries Museum te Leeuwarden gehouden symposium ter gelegenheid van de tentoonstelling Antwerps Plateel, kwamen de deelnemende internationale autoriteiten op het gebied van keramiek unaniem tot de slotsom dat alle 18 op dat moment bekende en door Hans Barnaert Vierleger gesigneerde en gedateerde stukken uit zijn Haarlemse tijd stammen. Alle vondsten met de initialen HBV werden in de noordelijke Nederlanden gedaan.
Opvallend aan het werk van Hans Barnaert Vierleger is dat de contouren van het ornament en de voorstelling in blauw is uitgevoerd, De verdere beschildering heeft de kleuren oranje, diverse nuances groen, paars, onanje-bruin,geel en blauw.
De tableaus zijn samengesteld uit 3x4 tegels. Van de oorspronkelijk 96 tegels von ir. J. Schouten in 1916 er 50 en enkele fragmenten in een boerderij tussen Gouda en Schoonhoven. De tegels waren met de geglazuurde kant naar de muur ingemetseld. De incomplete tableaus werden door Adolph le Comte (1850-1921) uit Delft schetsmatig op gipstegels in blauw bijgetekend. Enkele tableaus werden in de jaren zeventig door Bernard Asselbergs in het Museum te Leeuwarden, in kleur bijgeschilderd.

 01
Keramiekmuseum Princessehof Leeuwarden, BP 01972

Susanna wordt door de oudsten belaagd
40,5 x 54,0 cm

Verhaal van Susanna in het Oude Testament Daniël 13:15-22

“Susanna ging, vergezeldvan twee dienstmeisjes, volgens haar gewoonte weer eens het park in. En omdat het warm was, wilde zij er een bad nemen. 16 Er was niemand behalve de twee oudsten, die zich hadden verscholen en haar begluurden. 17 Susanna zei dus tot de dienstmeisjes: 'Ga olie en balsem halen en sluit de poort van het park, dan ga ik een bad nemen. 8 Ze deden wat ze gevraagd had; ze sloten de poort van het park en gingen door een zijingang weg om het gevraagde te halen zonder de oudsten te zien, die zich verscholen hielden. 19 Zodra de dienstmeisjes vertrokken waren, kwamen de twee oudsten te voorschijn en liepen op haar toe 20 en zeiden: poort van het park is gesloten en er is niemand die ons ziet: we branden van begeerte naar je! Wees ons darom terwille en heb gemeenschap met ons. 21 anders zullen we tegen jou getuigen, dat er een jongeman bij je was en dat je daarom de dienstmeisjes had weggestuurd. 22 Susanna zuchtte diep en sprak: 'Van alle kanten word ik bedreigd: want doe ik, dan wacht mij de dood; doe ik het niet, dan zal ik uw hand niet ontkomen. 23 Toch doe ik het niet. Ik val liever in uw handen dan ik tegen de Heer zondig.”

 02
Keramiekmuseum Princessehof Leeuwarden, BP 01967

Susanna wordt door Daniel verlost
40,5 x 54,0 cm

Verhaal van Susanna in het Oude TestamentDaniël 13:34-60

“34 Terwijl de twee oudsten voor het volk gingen staan en hun handen op haar hoofd legden, 35 blikte Susanna schreiend op naar de hemel, want in haar hart bleef zij vertrouwen op de Heer. 36 Toen verklaarden de oudsten:’Terwijl we alleen in het park wanden, kwam zij met twee dienstmeisjes naar binnen, sloot de poort en stuurde de meisjes weg. 37Daarop kwam er een jongeman naar haar toe, die zich schuil had gehouden, en ging bij haar liggen. 38 Toen we vanuit een hoek van het park het misdrijf bemerkten, snelden we naar haar toe 39en zagen dat ze met elkaar gemeenschap hadden. Hem konden we niet te akken krijgen, omdat hij sterker was dan wij, de poort opende en zich uit de voeten maakte;40 maar haar grepen we en we vroegen haar, wie die jongeman was,41 maar ze wilde het ons niet zeggen. Dat getuigen wij.' De vergadering geloofde hen, gezien zij oudsten van het volk waren en rechters, en veroordeelde Susanna ter dood.42 Toen riep Susanna met luide stem: 'Eeuwige God, die het verborgene kent en alles reeds weet, voordat het gebeurt, 43 Gij weet dat ze een vals getuigenis tegen mij hebben afgelegd; en ofschoon ik niet gedaan heb hetgeen ze mij boosaardig ten laste leggen, moet ik toch sterven.' 44 De Heer verhoorde haar gebed. 45 Terwijl zij werd weggeleid om gedood te worden, gaf God een jongeman, Daniël geheten, een heilig besluit in.46 Deze jongeman riep met luider stem: 'Ik ben onschuldig aan haar bloed! ’47 Waarop het volk zich naar hem toekeerde en vroeg: 'Wat bedoel je daarmee?'48 Hij ging in hun midden staan en zei: 'Zijn jullie niet goed wijs, zonen van Israël? Veroordelen jullie een dochter van Israël zonder nader onderzoek en kennis van zaken?49 Ga terug naar de rechtszaal, want dezen hier hebben een vals getuigenis tegen haar afgelegd.' 50 Daarop ging al het volk haastig naar de rechtszaal terug. Daar zeiden de oudsten tot Daniël: 'Neem plaats in ons midden en deel ons je bedoelingen mee, want God heeft je het gezag van de ouderdom verleend.’ 51Toen zei Daniël tot hen: 'Zonder ze van elkaar af, dan zal ik ze aan een verhoor onderwerpen.' 52 Ze werden dus van elkaar gescheiden. Daniël riep vervolgens een van de twee oudsten bij zich en zei: 'Je bent in boosheid vergrijsd, maar nu krijg je de straf voor de zonden die je bedreven hebt, 53 door onrechtvaardige vonnissen te vellen: onschuldigen heb je veroordeeld en schuldigen vrijgesproken in strijd met het gebod van de Heer: Breng iemand die onschuldig is en in zijn recht staat niet ter dood. Welnu, als je haar op heterdaad betrapt hebt, zeg dan onder wat voor een boom heb je ze samen gezien?' Hij antwoordde: 'Onder een mastiekboom.' 55 Daniël hernam: 'Die prachtige leugen kost je je kop! Want Gods engel heeft van God al bevel gekregen je in tweeën te splijten.' 56 Nadat Daniël deze had laten wegleiden, liet hij de ander voorkomen en zei tot hem: 'Je bent een afstammeling van Kanaän en niet van Juda! De schoonheid heeft je verleid en de hartstocht heeft je hoofd op hol gebracht. 57 Zo handelen jullie met de dochters van Israël en uit vrees waren die jullie ter wille, maar een dochter van Juda heeft zich niet willen schikken naar jullie boosheid. 58Welnu: onder wat voor een boom heb je ze samen gezien?' Hij antwoordde: 'Onder een steeneik.' 59 Daniël hernam: 'Ook jij hebt door die prachtige leugen je kop verspeeld! Want Gods engel staat reeds klaar om je met het zwaard doormidden te houwen en jullie beiden te verdelgen.' 60 Hierop barstte heel de vergadering los in luid gejuich en men loofde God, die redt wie op Hem vertrouwt.

 03
Keramiekmuseum Princessehof Leeuwarden, BP 01973

De twee oudsten worden weggevoerd
40,5 x 54,0 cm

Verhaal van Susanna in het Oude TestamentDaniël 13:61-64
“61 En nu Daniël met hun eigen woorden bewezen had dat de twee oudsten een valse tuigenis hadden afgelegd, keerde het volk zich tegen hen en overeenkomstig de wet van Mozes voltrokken ze aan de oudsten de straf die zij in hun boosheid hun naaste hadden toegedacht: 62 ze werden ter dood gebracht. Zo werd die dag een onschuldige van de dood gered. 63Chelkia en zijn vrouw prezen God om hun dochter Susanna tezamen met Joakim, haar man, en al haar verwanten, omdat zij onberispelijk gebleken was. 64 En van die dag af stond Daniël in hoog aanzien bij het volk.”

 04
Keramiekmuseum Princessehof Leeuwarden, BP 01966

De twee oudsten worden gestenigd
40,5 x 54 cm

Verhaal van Susanna in het Oude TestamentDaniël 13:61-62

“61-62 Ze verdrongen zich om twee oudsten, die Daniël op grond van hun eigen woorden als valse getuigen had ontmaskerd. Zoals de wet van Mozes gebiedt, deden ze met hen war zij een ander hadden willen aandoen: ze brachten hen ter dood.”

 05
Keramiekmuseum Princessehof Leeuwarden, BP 01970

De verloren zoo neemt afscheid
40,5 x 54,0 cm

Lucas 15: 11-12: 11 Jezus zei: "Iemand had twee zonen. 12 De jongste zei tegen zijn vader: "Vader, geef mij mijn deel van de erfenis." En hij verdeelde zijn vermogen onder hen.”

 06
Keramiekmuseum Princessehof Leeuwarden, BP 01968

Het drinkgelag van de verloren zoon
40,5 x 54,0 cm

Lucas 15:13: “13 Niet lang daarna vertrok de jongste zoon met al zijn bezit naar een ver land, waar hij het verkwistte in een losbandig leven.”

 07
Keramiekmuseum Princessehof Leeuwarden, BP 01969

De verloren zoon weggejaagd
40,5 x 54,0 cm

Lucas 15:14-19: “14 Toen hij alles opgemaakt had, kwam er een zware hongersnood over dat land en ook hij begon gebrek te lijden. 15 Hij zwierf rond tot hij in dienst trad bij een van de inwoners van dat land; die stuurde hem het veld in om varkens te hoeden. 16 Graag had hij zijn honger gestild met het voer dat de varkens aten, maar niemand gaf hem wat. 17 Toen kwam hij tot zichzelf en zei: "Zoveel dagloners van mijn vader hebben brood in overvloed, en ik verga hier van de honger! 18 Ik ga terug naar mijn vader. Ik zal hem zeggen: Vader, ik heb gezondigd tegen de hemel en tegen u; 19 ik ben het niet meer waard om uw zoon te heten, behandel me als een van uw dagloners.”

 08
Keramiekmuseum Princessehof Leeuwarden, BP 01971

Thuiskomst van de verloren zoon
40,5 x 54,0 cm

Lucas 15:20-32: “20 En hij ging terug naar zijn vader. Toen hij nog ver van huis was, zag zijn vader hem al en werd ontroerd; snel liep hij op hem toe, viel hem om de hals en kuste hem. 21 "Vader," zei de zoon tegen hem, "ik heb gezondigd tegen de hemel en tegen u; ik ben het niet meer waard om uw zoon te heten." 22 Maar de vader zei tegen zijn slaven: "Haal vlug de mooiste kleren en trek ze hem aan, doe een ring aan zijn vinger en schoenen aan zijn voeten. 23 Haal het gemeste kalf en slacht het; laten we eten en feestvieren, want mijn zoon hier was dood en is weer levend geworden, hij was verloren en is teruggevonden." En het feest begon.
25 Maar zijn oudste zoon was nog op het land. Toen hij naar huis kwam, hoorde hij muziek en dans. 26 Hij riep een van de knechten en vroeg wat er te doen was. 27 Die antwoordde: "Uw broer is thuisgekomen en uw vader heeft het gemeste kalf geslacht, omdat hij hem gezond en wel terug heeft." 28 Toen werd hij kwaad en hij wilde niet binnenkomen. Daarop kwam zijn vader naar buiten en probeerde hem tot andere gedachten te brengen. 29 Maar hij gaf zijn vader ten antwoord: "Ik dien u nu al zoveel jaren en nooit heb ik een gebod van u overtreden, maar mij hebt u nog nooit een bokje gegeven om met mijn vrienden feest te vieren. 30 Maar nu die zoon van u is thuisgekomen, die uw vermogen met hoeren heeft verbrast, hebt u voor hem het gemeste kalf geslacht." 31 Maar hij zei : "Jongen, jij bent altijd bij me en alles wat ik heb is van jou. 32 We moeten een feest vieren en blij zijn, want die broer van je was dood en is weer levend geworden, hij was verloren en is teruggevonden."

Fragmenten

 09
Keramiekmuseum Princessehof Leeuwarden, NO 11337
13,2 x 13,2 x 1,5 cm

 10
Keramiekmuseum Princessehof Leeuwarden, NO 09146
13,1 x 13,2 x 1,5 cm

Rijksmuseum Amsterdam

 11
Rijksmuseum Amsterdam, BK-NM-12411-B

De twee oudsten worden gestenigd
Afmetingen: hoogte 39.75 x 39,75 cm
Verwerving: aankoop 1916

Verhaal van Susanna in het Oude Testament.
Daniël 61-62: “Ze verdrongen zich om twee oudsten, die Daniël op grond van hun eigen woorden als valse getuigen had ontmaskerd. Zoals de wet van Mozes gebiedt, deden ze met hen war zij een ander hadden willen aandoen: ze brachten hen ter dood.”

Als randafsluiting van het tegeltableau gebruikt Hans Barnaert Vierleger een parelrandmotief dat reeds in 1487 op Italiaanse vloertegels uit Faenza voorkomt.

 12

Rijksmuseum Amsterdam, BK-NM-12411-A

De terugkeer van de verloren zoon
Afmetingen: hoogte 39,5 x 39,7 cm
Verwerving: aankoop 1916

Tegelschilders ontleenden hun voorstellingen vaak aan populaire houtsneden en gravures. Deze waren alom verkrijbaar en eenvoudig om te zetten in sponsen.

 13
Prentenkabinet Leiden, PK-P-100.090
Houtsnede van Maarten van Heemskerck (1498-1574)

De gelijkenis van de verloren zoon is een van de bekendste gelijkenissen uit het Nieuwe Testament. Het verhaal werd verteld door Jezus Christus en staat in Lucas 15:11-32.

 14
Rijksmuseum Amsterdam, BK-NM-12730

Cimon en Pero (Caritas Romana)
Schotel van aardewerk (diameter 44 cm), aan voor- en achterzijke met tinglazuur gedekt. Aan de voorzijde in het plat veelklerig de voorstelling van Cimon en Pero (Caritas Romana). In de kerker geeft Pero Cimon de borst. Het kind is op haar rug gebonden. Drie mannen kijken door een tralievenster. Om de voorstelling een rand van gestileerde ranken. De rand van de schotel ist beschilderd met rolwerkmotieven waartussen vruchtenmanden, hoornblazende genie en honden. De achterzijde is verzierd met bloemranken en lijnmotieven in blauw, bruin, geel en groen op witte grond.
Opschriften: op de rand geschilderd: ‘1601/ HVB’, op de onderzijde van de schotel geschilderd in blauw: ‘1601/HBV’

NEDERLANDS TEGELMUSEUM OTTERLO

 15
Tegelmuseum Otterlo, objectnummer 12543
40,5 x 53,5 cm

Wim van de Loo publiceerde een artikel in TEGEL 20/1992 over dit tableau.

Tobias vangt de wonderbare vis
Het gereconstreerde tablau van 3 x 4 tegels waarop vier originele tegels.

Tobit 6:1-7: “1 En ze reisden hun weg heen, en kwamen tegen de avond aan de revier Tigris, en vernachtten aldaar. 2 En de jongeling klom neder om zich te wassen, en een vis schoot op uit de rivier. 3 En hij wilde de jongeling verslinden. 4 Maaar de engel zeide tot hem: Grijp de vis aan. 5 En de jongeling vatte de vis en wierp hem op het land. 6 En de engel zeide tot hem: Snijd de vis in stukken, en neem het hart, en de lever, en de gal, en leg ze weg om te bewaren. 7 En de jongeling deed gelijk de engel hem gezegd had, maar de vis braadden en aten zij, en zij reisden beiden hun weg, totdat zij kwamen tot bij Ecbatana.”

 16
Prentenkabinet Leiden, PK-P-100.084

Houtsnede van Maarten van Heemskerck, 230 x 191 mm, nr. 3 uit een serie van 6.

17
Nederlands Tegelmuseum, objectnummer 12543

136 x 135 x 19 mm

Op de tegel uit de onderste rij, ligt onder een steen, een vel papier met het monogram HBV en het jaartal 1603. Daardoor kan ook dit tableau worden toegeschreven aan de uit Antwerpen afkomstige ‘geleybakker’ (plateelbakker) Hans Barnaert Vierleger (ca. 1540-voor 1621), die in ieder geval vanaf 1598 in Haarlem werkzaam was.

Twee tegeltableaus die Hans Barnaert Vierleger kan worden toegeschreven in particulier bezit

 18

Tobits blindheid
Tegeltableau van 3 x 3 tegels, waarvan drie tegels bewaard zijn gebleven.

Oude Testament, Tobit 2:10,11
“10 En diezelfde nacht keerde ik weder na het begraven, en dewijl ik onrein was, sliep ik aan de muur van de voorplaats en mijn aangezicht was ontdekt, en ik wist niet dat er mussen in de muur waren; 11 En mijn ogen opgedaan zijnde, zo wierpen de mussen hete mest in mijn ogen, en daar kwamen witte schellen op mijn ogen en ik ging tot de medicijnmeesters, maar zij hielpen mij niet en Achiachar onderhield mij, totdat ik vertrokken ben naar Elymais.”

19
Rijksmuseum Amsterdam, RP-P-OB-7871

Houtsnede Dirck Volckertsz. Coornhert, ca. 1548
Afmetingen blad: 245x190 mm

Op de achtergrond begraaft Tobit het lichaam van de vermoorde man, die door Tobias op straat is gevonden. Na de begrafenis valt Tobit in slaap op enkele zakken graan tede muur van zijn huis. Eén van de vogels in het nestje boven zijn hoofd laat vogelpoep op Tobits ogen vallen, waardoor hij blind wordt.

 20

Tobias geneest de blinde Tobit
Tegeltableau van 3x3 tegels, waarvan drie tegels bewaard zijn gebleven.

Oude Testament, Tobit 11:1-10
“1 En hij reisde voort totdat zij kwamen te Ninive. 2 En Rafaël zeide tot Tobias: Gij weet, broeder, hoe gij uw vader achtergelaten hebt. 3 Laat ons vooruit lopen voor uw vrouw, en het huis bereiden. 4 En neem de gal van de vis in de hand. 5 En zij trokken heen, en de hond kwam mede achter hen. 6 En Anna zat en zag rondom naar haar zoon op de weg en zij werd hem gewaar toen hij kwam en zeide tot zijn vader: 7 Zie uw zoon komt, en de man die mit hem getrokken is; en Rafaël zeide: Ik weet dat uw vader zijn ogen zal opendoen. 8 Strijk gij de gal in zijn ogen, en als het hem bijt zo zal hij ze wrijven, en de witte schellen uitwerpen, en hij zal u zien. 9 En Anna liep toe en viel haar zoon aan de hals, en zeide tot hem: Kind, ik heb u gezien, thans wil ik wel sterven; en zij weenden beiden. 10 En Tobit kwam uit naar de deur en stiet zich daaraan; doch zijn zoon liep hem tegen, en greep zijn vader; en streek de gal op de ogen zijns vaders, zeggende: Heb goede moed, vader; en als zij gebeten waren, wreef hij zijn ogen, en de witte schellen werden afgepeld van de hoeken zijner ogen.”

 21
Rijksmuseum Amsterdam, RP-P-OB-7873

Houtsnede Dirck Volckertsz. Coornhert, ca. 1548
Afmetingen blad: 219x186 mm

Met de gal van een vis geneest Tobias zijn vaders blindheid. Naast hem de engel Rafaël en Anna, de moeder van Tobias.

Twee bijbelse tegeltableaus, geschilderd bij Tichelaar in Makkum, in de jaren 1902-1906 door Jacobus ten Zweege (1855-1917) in het Nederlands Tegelmuseum

Terugkeer van de Renaissance in de Nederlanden in de 19e eeuw.
De neorenaissance was rond 1880-1900 alomtegenwoordig in de architectuur, schilderkunst, filosofie, theologie, literatuur en muziek. Zo werden bij Tichelaar in Makkum in de jaren 1902-1906 replica’s van historische tegeltableaus gemaakt door de schilder Jacobus ten Zweege (1855.1917) volgens traditionele technieken. Vijftien van deze replica's zijn op bestelling gemaakt voor de koopman Max Fischer uit Münster, maar ze zijn ook te vinden in het huis van de familie Tichelaar in Makkum. De werkelijke beeldvelden zijn overgenomen van oude modellen, alleen de randen verschillen van de historische modellen.

 22
Nederlands Tegelmuseum, objectnummer 0309

De beschuldigers van Susanna gestenigd
Verhaal van Susanna in het Oude TestamentDaniël 13:61-62.
Zie afb. 11.

 23
Nederlands Tegelmuseum, objectnummer 5454

De terugkeer van de verloren zoon.
De gelijkenis van de verloren zoon is een van de bekendste gelijknissen uit het Nieuwe Testament. Het verhaal werd verteld door Jezus Christus en staat in Lucas 15.11-32.

Zie afb. 12

Tegeltableaus met de steniging van de beschuldigers van Susanna en de terugkeer van de verloren zoon in de Tichelaarhuizen in Makkum

Pieter Jan Tichelaar schreef in 2009 in zijn boek ‘Tichelaarhuizen’ over de twee taferelen in de gang:
"Boven de deuren links en rechts bevinden zich kopieën van twee veelkleurige tableaus met een bijbelse voorstelling uit 1606, van de Haarlemmer plateelschilder Hans Barnaert Vierleger. Met een extra rand heeft Ten Zweege het decoratieve effect van de tableaus versterkt. Rechts: De thuiskomst van de verloren zoon (Luc. 15:20). Links: De steniging van de beschuldigers van Susanna (Dan. 13:61). Beide wanden hebben een lambrisering van over sjabloon gesprenkelde tegels aan de bovenkant afgezet met een rand."

24
Vereniging Hendrick de Keyser, Arjan Bronkhorst

De steniging van de beschuldigers van Susanna

 25
Vereniging Hendrick de Keyzer, Arjan Bronkhorst_5.0234_a

Boven de deur: De terugkeer van de verloren zoon

 26
Vereniging Hendrick de Keyzer, Arjan Bronkhorst_55.0234_a

Geraadpleegde literatuur
C.H. de Jonge, NederlandseTegels, Amsterdam 1961
Anne Berendsen met bijdragen van Marcel B. Keezer, Sigurd Schoubye, João Miguel dos Santos Simões en Jan Tichelaar, Elseviers Tegelboek, Amsterdam-Brussel 1965
Dingeman Korf, Haarlemse Majolika- en Tegelbakkers, Med.Blad.Ned.Ver. van Vrienden van de Ceramiek, nr. 50, 1968
Dingemam Korf, Tegels, Haarlem 1979
Dingeman Korf, Nederlandse Majolika, Bussum 1981
Wim van Loo, Reconstructie van een tegeltableau van 1603, TEGEL 20/1992, Stichting van vrienden van het Nederlands Tegelmuseum
Jan Pluis, Bijbeltegels – bijbelse voorstellingen op Nederlandse tegels van de 17e tot de 20e eeuw, Münster 1994
Johan Kamermans, Herleving van de Hollandse renaissance, Friesch Dagblad Zaterdag 9 september 2017
Jan Pluis, De Nederlandse Tegel / The Dutch Tile. Decors en benamingn / Designs and Names 1570-1930, Leiden 2013
Sprangers, Peter, Op zoek naar Haarlemse 17e eeuwse Tegels, Amsterdam 2021
Wikipedia

Fotocredits
Keramiekmuseum Princessehof Leeuwarden, 01-10 (auteursrechtelijk beschermd)
Rijksmuseum Amsterdam, 11, 12, 14, 21, 23 (publiek domein)
Prentenkabinet Leiden, 13, 16 (publiek domein)
Nederlands Tegelmuseum (Jan Pluis), 15, 17 (auteursrechtelijk beschermd)
Jan Pluis, 18, 20, 22, 23 (auteursrechtelijk beschermd)
Vereniging Hendrick de Keyzer, Arjan Bronkhorst 24, 25, 26 (auteursrechtelijk beschermd)

Dankzegging
De foto’s uit het Rijksmuseum Amsterdam en Prentenkabinet Leiden mocht ik van internet halen. Ik wil graag de verantwoordelijke personen uit  Amsterdam (HDK Cunera Vergeer), Leeuwarden (Laura Smeets) en Otterlo (Johan Kamermans) bedanken voor hun hulp en voor het feit dat ik afbeeldingen in mijn verslag mocht publiceren. Graag wil ik Jan Pluis bedanken voor foto’s en de schat aan informatie. Zoals altijd wil ik mijn zoon bedanken voor het redigeren en publiceren van het rapport.