Wilhelm Joliet
Die Geschichte der Fliese
Vervaardiging van faience tegels
van
Koninklijke Tichelaar Makkum in 1982
Ik draag dit rapport op aan mijn tegelvriend Rainer Markgraf, die in 1994
helaas veel te vroeg is overleden.
Hij documenteerde het beeldmateriaal voor
de productie, die in 1982 in Makkum werd gemaakt tijdens een bezoek met
studenten van de Universiteit van Osnabrück.
Fabriekspanden
01
‚Pothuis‘ Turfmarkt 55
Jan Pieters Tichelaar gaf in 1895 opdracht voor de renovatie van de gevel
van het 'Pothuis' behorende bij het fabriekspand.
Met deze verbouwing
schonk hij Jacobus ten Zweege jr.
de opdracht om drie keramische tableaus te schilderen.
Het middelste paneel toont een zicht op de Tichelaarfabriek op de Turfmarkt.
Dit tafereel wordt geflankeerd door twee op
tegelplaten geschilderde wapens, het wapen van de familie Tichelaar
en het wapen van Makkum. In de 19e en begin 20ste
eeuw deed het 'Pothuis' dienst als opslagplaats voor afgewerkte producten.
Van 1960 tot 1984 werd het gebruikt als museum en als ruimte voor tijdelijke
tentoonstellingen.
In de beginjaren van de 21ste eeuw heeft de Koninklijke Tichelaar in Makkum
haar archiefcollectie met modellen en andere objecten overgedragen aan de
Ottema Kingma Foundation (OKS), die zij in bruikleen hebben gegeven aan het
'Keramiekmuseum Princessehof' in Leeuwarden.
|
|
Reeds
in
1565, misschien zelfs eerder, werden op het huidige fabrieksterrein
bakstenen gemaakt.
Freerk Jans kocht in 1689 de helft van een bedrijf en de tweede
helft in 1694.
Hij werd een Tichelaar en noemde zichzelf voortaan ook zo. |
|
|
Voor zover bekend is dit de oudste afbeelding van het wapen van
Makkum, een dorp in de gemeente Zuidwest Fryslân in de Nederlandse
provincie Friesland.
De plaats ligt aan het IJsselmeer vlakbij de dijk naar de Noordzee. |
Het wapen van Makkum heeft een schild waarop een zeemeermin (symbool voor
scheepvaart) uit de zee oprijst, in de rechterhand een zeilschip (symbool
voor vissen) en links een kalkoven (er stonden
veel kalkovens in en om Makkum in 1622).
Een kalkoven is een oven voor het maken van ongebluste kalk uit kalksteen.
Ongebluste kalk, een witte kristallijne substantie, reageert met water om
gebluste kalk te vormen, waarbij veel warmte wordt gegenereerd.
04
Middelste tableau op de gevel van het 'Pothuis' aan de Turfmarkt in Makkum
De fabriek van Tichelaar op de Turfmarkt gezien vanaf de Grote Zijlroede,
afgebeeld op twee tegelplaten die Jan
Pieter Tichelaar in 1895 Jacobus ten Zweege liet schilderen.
|
|
Handtekening van J. ten Zweege met de datum in de linker benedenhoek
van de tegelschildering 'J.
ten Zweege 1895 '. |
06
Fabriekspand Turfmarkt gezien vanaf de Grote Zijlroede
07
Zijaanzicht van het bedrijfsterrein met het embleem van het bedrijf
Kleiproeven nemen
08
Op zoek naar geschikte klei
Opslag van klei en mergel
09
10
Testen van de grondstoffen
11
Presentatiebord van verschillende grondstoffen
De geschiktheid van de geleverde grondstoffen wordt in het laboratorium
gecontroleerd en vervolgens wordt de procentuele samenstelling voor
productie bepaald.
Vullen van de basismateriaaltank
12
Klei en mergel worden gewogen en vervolgens in
een tank gedaan
13
14
15
In de grondstoffentank worden klei en mergel gemengd met water
Filterpers
16
Opgepompt slib uit de basismateriaaltank wordt in de filterpers tussen
doeken ontwaterd tot het geplastificeerd wordt tot een 'filterkoek' met een
vochtgehalte van circa 25%.
Vormpers
17
Links van de vormpers bevinden zich de 'filterkoeken' van de geleegde
filterpers. De massa wordt vervolgens machinaal bewerkt in de vormpers en
geëxtrudeerd door een mondstuk.
18
Een draad verdeelt de streng in hanteerbare blokken, die een medewerker van
de vormpers verwijdert en stapelt.
19
Tegels worden gesneden
20
Draden snijden elk blok in 22 tegels.
21
De gesneden tegels gaan naar de volgende stap, het vormgeven.
Vormgeven van de tegels
|
|
In het tegelraam wordt de klei met behulp van en natte strijkstok op
maat gemaakt. |
Stempelen van de tegel
|
|
De achterkant van de leerharde tegel is gestempeld.
|
Drogen van de tegels
|
|
Achter de heer die tegels controleert na het biscuitbrand, zijn er stapels gevormde en gestempelde tegels om te drogen. De stapels tegels worden verzwaard om kromtrekken te voorkomen. Het is belangrijk dat er lucht rond de stapel tegels kan circuleren zodat het droogproces van alle kanten gelijkmatig verloopt. |
Biscuitbrand
|
|
De foto toont een open elektrische oven na het biscuitbrand.
De tegels zouden gestapeld kunnen worden omdat ze niet samen
'bakken' bij de juiste baktemperatuur.
De oven kon pas worden geopend nadat de tegels waren afgekoeld.
Een temperatuurschok zou de tegels hebben verbrijzeld. |
Bij het vuur geeft de kleisubstantie zijn chemisch gebonden water af tussen
500 en 800 ° C.
Het transformeert kristallijn en stolt afhankelijk van het niveau van het
vuur.
Controle na het biscuitbrand
27
28
De tegels van de biscuitbrand - hier zijn het tegels met een afgeronde rand
- worden gecontroleerd en indien nodig vlakken en randen voor de zuigmond
glad gemaakt.
Voorzien van een
laag tinglazuur
Glazuren worden aangebracht op het keramische halffabrikaat en zijn
waterige, gemalen suspensies op basis van glas die gekleurd kunnen worden
met kleurpigmenten. Vanuit technisch oogpunt hebben glazuren het doel om het
keramische oppervlak dichtheid, hardheid en gladheid te geven.
|
|
Voorzien van een
laag tinglazuur met de hand (het
‚geven‘).
Door het zuigvermogen van open poriën neemt het biscuit precies de
juiste hoeveelheid glazuurmassa op. |
Glazuurband
30
De
glazuurband versnelt het aanbrengen van het tinglazuur in vergelijking met
voorzien van en laag tinglazuur met de
hand.
Het is belangrijk om de
loopsnelheid zo in te stellen dat er niet te weinig en niet te veel
tinglazuur op de biscuit wordt aangebracht.
En spons maken
|
|
Spons (sjabloon) |
|
|
Nadat de contouren en details in het papier zijn doorgeprikt, wordt
het uiteindelijk gladgestreken. |
Werken met de spons
|
|
De spons wordt op de met een laag tinglazuur bedekte tegel gelegd. |
|
|
Met een linnen zakje gevuld met koolpoeder worden de contouren en
details doorgestoven. |
|
|
Nadat de spons voorzichtig is verwijderd, |
|
|
Het complete decor is zichtbaar en kan door de tegelschilder worden
beschilderd met glazuurverf.
De
koolpoeder brandt in de gladbrand. In het geval van tegels
met hetzelfde decor, verschillen de afgewerkte tegels meestal van
elkaar. Dit komt door de persoonlijke uitvoering van
de schildering. Minimale details
kunnen worden weggelaten of toegevoegd. |
Schilderen van tegels en tegeltableaus
37
Blik in de kamer van de tegelschilder
38
Werk aan een tegeltableau
39
Werkplaats van een tegelschilder
Werk met 10
verschillende penselen. Naast de tegelschilder
ligt een schaar, waarmee ze
indien nodig het penseel in de gewenste vorm kan brengen.
|
|
Het motief is geschilderd
met een penseel met een paar haren die de punt vormen en
glazuurverf. De overige haren van de kwast dienen als reservoir voor
de glazuur. |
41
De tegelschilder legt de laatste hand aan de
tegel.
Alle kleuren veranderen tijdens de tweede brand (gladbrand).
42
Na voltooiing van de hoekmotieven schuift de schilder de tegel in een
chamottecassette (tegelrekje),
waarin tijdens het bakken
twaalf tegels worden gescheiden.
Een "aankoeken" is uitgesloten. In de chamottecassette
(tegelrekje) zijn er al vier
afgewerkte Bijbeltegels met details van de overeenkomstige passage in de
Bijbel.
Gladbrand
43
Geschilderde tegels wachten om te worden gebakken
(gladbrand)
De oven is vol
Afgewerkte tegeltableaus
45
"Trekschuit" - boot getrokken door een paard
De trekschuit werd op een speciaal aangelegd jaagpad met henneptouwen tot
wel vijf centimeter dik voortgetrokken Op oude prenten en schilderijen
lijken trekpaarden heel romantisch in een idyllische omgeving.
In feite waren de werkomstandigheden voor dieren en mensen buitengewoon
moeilijk, arbeidsintensief en allesbehalve rustig.
46
“Die pleit om een Koe, geeft er één toe” - Nederlands spreekwoord
Als u een koe procedeert, kost het u een andere.
Twee mannen trekken aan een koe terwijl een advocaat de koe melkt.
Definitieve samenvatting
De vervaardiging van een traditioneel gevormde tegel
47
1
Ontwerp van het kinderspel steltlopen
voor de tegelschilder
2 Spons (papier met de doorgeprikte
contouren en details van het decor)
3 Gevormde, vochtige tegel
4 Leerharde tegel met
bedrijfsstempel. De tegel moet daarna verder drogen.
5 Voor de eerste keer gebakken
tegel (biscuit)
6 De tegel is voorzien van een laag
tinglazuur
7 De spons wordt op de ‘gegeven’
tegel gelegd.
Met een zakje koolpoeder worden
de contouren en details doorgestoven,
8 De omtrekken van de voorstelling
worden met een ‘trekker’ met glazuurverf getrokken
(de trek). Aan het uiteinde van het penseel steken slechts enkele haartjes
uit,
hiermee wordt
geschilderd, de rest is het reservoir voor de glazuurverf.
9 De hoekmotieven worden
geschilderd.
10 De tegel is voor de tweede keer gebakken (gladbrand) en daarmee klaar.
Tinglazuur en glazuurferf zijn in een verbinding met het biscuit (5)
gekomen.
Ik wil graag Pieter Frietema en Rutger Stoffels
bedanken voor informatie over de Koninklijke Tichelaar Makkum.
Jan Pluis dank ik voor het corrigeren van de Nederlandse tekst die ik
schreef
en mijn zoon Norbert Joliet voor het redigeren en publiceren van het
rapport.