Wilhelm Joliet
                       Die Geschichte der Fliese

Basisprincipes voor het weergeven van een singerie op tegels

Singerie is het Franse woord voor ‘apentruc’. Het is een schildergenre waarin apen worden afgebeeld die menselijk gedrag imiteren. De aapjes zijn vaak modieus gekleed en zijn bedoeld als vermakelijke afleiding met vaak een licht satirisch randje.
De komische taferelen met apen in menselijke kleding en omgeving ontstonden als een schildergenre in de 16e-eeuwse Vlaamse schilderkunst, die zich in de 17e eeuw verder ontwikkelde.

Grafiek

 01
Rijksmuseum Amsterdam, invnr. RP-P-1884-A-7976

Quirin Boel naar David Teniers, ets en gravure, h 110 mm x b 140 mm.

Wat is ‘t dat m` in deez‘ Waereld ziet?
‘T. is Aape-spel, en anders niet.

David Teniers de Jonge werd een van de belangrijkste vertegenwoordigers van dit thema en ontwikkelde het samen met zijn jongere broer Abraham Teniers verder. De twee broers wisten zich in te zetten voor de heersende artistieke smaak en zorgden er zo voor dat het genre zich buiten Vlaanderen verspreidde.
De Vlaamse kunstenaar Pieter van der Borcht introduceerde het genre rond 1575 in een serie prenten die sterk in de traditie van Pieter Bruegel de Oude staan. Deze prenten zijn breed beschreven en het thema werd overgenomen door andere Vlaamse kunstenaars zoals Frans Francken de Jonge, Jan Brueghel de Oude en Jan Brueghel de Jonge, Sebastian Vrancx en Jan van Kessel de Oude, vooral in Antwerpen. Nicolaes van Verendael, vooral bekend als schilder van stillevens met bloemen, begon in de 17e eeuw met het schilderen van aapstaferelen.

Schilderij

 02
Veilinghuis im Kinsky in Wenen / Privécollectie

Allegorie van de tulpenmanie. Jan Brueghel de Jonge (*Antwerpen 1601 - + Antwerpen 1678). Hoogte: 30 cm x breedte: 47,5 cm.
Het schilderij werd op 8 november 2011 geveild bij Veilinghuis im Kinsky in Wenen.

De tulpenmanie (tulpenwoede, tulpengekte of bollengekte) is een periode in de Gouden Eeuw van Nederland waarin tulpenbollen voorwerp van speculatie werden.
Tulpen zijn sinds hun introductie in Nederland in de tweede helft van de 16e eeuw een verzamelobject. Ze werden verbouwd in de tuinen van de sociaal hogere klassen van de ontwikkelde middenklasse, de geleerden en de aristocratie. Aan de op ruilhandel gebaseerde relaties tussen deze geliefden werd aan het einde van de 16e eeuw de commerciële handel in tulpen toegevoegd. In de jaren dertig van de zeventiende eeuw stegen de prijzen van tulpenbollen tot een relatief extreem hoog niveau voordat de markt begin februari 1637 abrupt instortte.
De tulpenmanie wordt beschouwd als de eerste relatief goed gedocumenteerde speculatie in de economische geschiedenis.

Porselein

 03
Staatliche Porzellan-Manufaktur-Meissen

De 'Apenkapel', ontworpen in het midden van de 18e eeuw door Johann Joachim Kaendler in Meissen, is een uitstekend voorbeeld van de Meissen-barok. Het onderwerp van de afbeeldingen van apen die vaak menselijk gedrag parodiëren – was destijds erg populair, vooral in Frankrijk. Hele kamers waren versierd met de komische taferelen, van de muren tot de meubelstoffen en van de tapijten tot het porselein. Voor dit porseleinensemble hebben tekeningen van de beroemde Franse schilder Christophe Huet als voorbeeld gediend: apenfiguren gedecoreerd in rococostijl, kunstig met de hand in elkaar gezet en tot in de kleinste details beschilderd. De figuren werden snel vanuit de ovens van de fabriek teruggestuurd naar Parijs. In 1753 verzekerde Madame de Pompadour, minnares van koning Lodewijk XV, zich van een van de eerste ‘apengroepen’ ooit.

Glazen

 04
Metropolitan Museum of Art New York, invnr. Cloisters 1990.119.3

Drie apen bouwen een tafel. Glasruitje, Duits, 1480-1500, 26,0 x 22,5 cm.
Te zien in The Met Cloisters in Galerij 10.

Tegels

Frankrijk:

 05
Musée Montpellier (invnr. O 920.LD.)

Modieus geklede aap te paard in cirkelband met bijzonder hoekmotief.
Manufacture royale Jacques Ollivier Montpellier (1690-1710).

Nederland:

 06
Privécollectie

Aap met twee zwaarden in cirkelband met kwartrozet in spaartechniek, 1590-1620.

 07
Privécollectie. Foto: Kees Konijn.

Rokende aap tussen balusters met lelies (1620-1650).
132 x 132 x 11 mm.

 08
Nederlands Tegelmuseum Otterlo, invnr. DK 00496

Aap met twee zwaarden, tussen balusters met lelies (1620-1650).
132 x 131 x 10 mm.

  09
Privécollectie

Aap met helm en speer tussen balusters met lelies (1620-1650).
132 x 132 x 10 mm.

 10
Privécollectie

Aap met kraag; hoekmotief: ossenkop, 1620-50.

 11
Frans-Hals-Museum-Haarlem, invnr. Oa 95-30

Aap in geschulpte omlijsting met meanders, 1620-50.
131 x 131 x 14 mmm.

 12
Privécollectie

Aap drinkt uit een kopje; hoekmotief: ossenkop, 1620-40.

 13
Nederlands Tegelmuseum Otterlo, invnr. 07899

Aap drinkt uit een kopje; hoekmotief: ossenkop, 1620-50.

 14
Rijksmuseum Amsterdam, invnr. BK-1955-260-B

Aap en kat in aigrettekrans; hoekmotief: aigrette, 1625-70.

 15
Rijksmuseum Amsterdam, RP-T-1898-A-3968.

Tekening ‘Aap dwingt een kat de kastanjes uit het vuur te halen’, h 164 x b 225 mm.
Tekenaar anoniem, naar prent van Marcus Gheeraerts (I), 1567-1617.

 16
Privécollectie. Foto: Kees Konijn.

Rokende aap; hoekmotief: ossenkop, 1630-50.
128 x 128 x 11 mm.

 17
Privécollectie

Aap houdt een kat een spiegel voor; hoekmotief: spin, 1650-75.
129 x 129 x 10 mm.

 18
Collectie en foto Cees Kot Baaij

Zes tegels uit circa 1760 met apen die menselijk gedrag imiteren.
Ze zijn omlijst met randen van het type 'slingerdecor' en hoekmotiev ‘geschulpte kwartrozet’.
De tableaus kunnen worden toegeschreven aan de Rotterdamse tegelbakkerij Hoogstraat / Het Wapen van Dantzich, toen Ludolf Bakhuijzen eigenaar was.

 19
Collectie en foto Cees Kot Baaij

Aap probeert peperkoek.

 20
Collectie en foto Cees Kot Baaij

Aap als pottenbakker.

 21
Collectie en foto Cees Kot Baaij

Aap met hengel.

 22
Collectie en foto Cees Kot Baaij

Aap met uil.

In het oude Griekenland hoorde de uil bij de godin Athena. Zij was de personificatie van de wijsheid en de uil werd daar het symbool van. In de middeleeuwen kreeg de uil een slechtere naam. Omdat de vogel 's nachts actief is werd de uil toen geassocieerd met domheid en met zaken die het daglicht niet kunnen verdragen. In de 16de en 17de eeuw bleef de uil gekoppeld aan bedrog en slechtheid.

 23
Collectie en foto Cees Kot Baaij

Toilet maken.

 24
Collectie en foto Cees Kot Baaij

Aap in dameskleding die naaiwerk doet.

Afbeeldingen van apen in menselijke activiteiten op Portugese azulejos

Palácio dos Marqueses de Fronteira
Tegeltableaus op het terras van het paleis

 25

Aap in menselijke kleding.

 26

Rokende aap.

 27

Scheten aap.

Palácio dos Marqueses de Fronteira
Tegeltableau in een van de tuinen van de Quinta

 28

Op de bank staat een tegeltableau met afbeeldingen van apen en katten. Het tablau war al in 1669 ter gelegenheid van het bezoek van Cosimo III. de Medici, de groothertog van Toscane.
In het tegeltableau onderwerpen de apen, bekend om het nabootsen van menselijk gedrag, de katten aan de beperkingen van het leven in de samenleving.

 29

Op de tegels oefent de leraar op een amusantere toon zangoefeningen met zijn katachtige leerlingen, begeleid door een groep muzikanten met een clavichord.
De volgende tekst is te vinden op het uithangteken:
Eu sou o Mestre da Solfa
Ik ben de meester van de solfège.

 30

Chirurgijn- en barbierswinkel.

Terwijl de chirurg de gewonde voet behandelt, snijdt de kapper aan de andere kant de snorharen van een kat af.
De volgende tekst is te vinden op het uithangteken:
Curgian aporuado
Erkend chirurgijn.

De tegelschilder volgde een gravure gebaseerd op het werk van David Teniers II (1610-1690), die vanaf het midden van de 17e eeuw een van de bekendste promotors van dit nieuwe schildergenre in het geleerde Europa was.

 31
Rijksmuseum Amsterdam, RP-P-BI-1948

Quirin Boel naar David Teniers (II), 1635-166

In dit geval maakt de transformatie van mensen in dieren ruimte voor een satire op het professionele gezag van de meesters die de sociale elite aan onaangename en pijnlijk saaie situaties hebben onderworpen. Dit doen zij door erop te wijzen dat zij, ondanks hun technische kennis, eigenlijk niet tot de wereld van de beleefde samenleving behoren. Met hun satirische toon nodigen ze ook uit tot lachen en vieren ze de heerlijke vrije tijd in de tuin zonder sociale beperkingen.

Tegeltableau in het Museu Nacional do Azulejo in Lissabon

.34
Pedro Ribeiro Simões (ca. 1660-1667)

‘kippenhuwelijk’
Het tegeltableau demonstreert de creatieve flair van Portugese ambachtslieden in de 17e eeuw, maar het laat ook zien hoe azulejos in opdracht vaak sociale satire of politieke boodschappen verspreidden. Op dit grote tableau wordt een kip vervoerd in een koets, begeleid door een stoet apen die muziekinstrumenten bespelen. Singerie is de naam die wordt gegeven aan een visueel beeld waarin modieus geklede apen menselijk gedrag vertonen, en het ontstond als een apart genre in de 16e eeuw.

 35

Kip vervoerd in een koets.

 36

Een stoet apen.

 37

Een aap trekt een festivalvoertuig met twee paarden.

 38

Bruiloftsgasten die muziek spelen en met een vlag zwaaien in het rijtuig.

De apen worden vaak in verband gebracht met satire en de kippenhuwelijk kan worden geïnterpreteerd als een politiek commentaar op Spanje en zijn aanhangers tijdens de Hersteloorlog (1640-1668) die maakte een einde aan 60 jaar dubbele monarchie in Portugal en Spanje onder de Spaanse Habsburgers en vestigde de nieuwe heersende dynastie van Portugal: het Huis van Braganza.

Tegeltableau in Monte Palace Park op het eiland Madeira

Het Monte Palace Madeira Museum is een ideale tentoonstellingsruimte in de prachtige omgeving van een tropische tuin.
Een van de meest interessante kenmerken van Monte Palace Madeira is de grote collectie tegeltableaus die langs de looppaden en in de vegetatie zijn geplaatst, verworven door José Berardo onder de deskundige leiding van Manuel Leitão. Deze collectie, die na die van het Nationaal Tegelmuseum in Lissabon als een van de belangrijkste van het land wordt beschouwd, bestaat uit Spaans-Moorse tegels uit de 15e en 16e eeuw en panelen gemaakt in Portugal uit de 16e tot de 20e eeuw.

 39

Het tableau kwam uit een pand in het Torres Vedras-gebied.

Blijkbaar is dit een satirisch beeld, en sinds het einde van de 16e eeuw werd de aapfiguur veelvuldig gebruikt in pamfletten over politieke en religieuze strijd om tegenstanders aan beide kanten te denigreren.

 40
Linkerzijde van het tegeltableau

Details: Een aap zit op een ladder, leunend tegen de toren en blaast de fanfare. Voor de kasteelpoort staat een aap met speer en schild. In de linker benedenhoek trekken verschillende dieren een emmer uit een put, terwijl andere apen zich zingend naar rechts bewegen.

 41
Rechterzijde van het tegeltableau

Bijzonderheden: Drie apen en een kat voor een koning. Verderop links geeft een generaal instructies aan een jonge soldaat. Linksonder staat een aap als soldaat met schild terwijl een aap die voor een tent zit een fanfare blaast. In de rechter benedenhoek demonstreert een generaal twee kanonnen aan zijn koning en andere apen.

Het tegeltableau kan worden geïnterpreteerd als een politiek commentaar op Spanje en zijn aanhangers tijdens de Hersteloorlog (1640-1668).

Samenvatting:
Exotisme en een flinke dosis ironie: dit waren de ingrediënten voor de ‘singerie’-trend, een term afgeleid van het Franse woord singe (aap), die in de 17e en 18e eeuw voor opschudding zorgde. Mensen begonnen de gewoonten en eigenaardigheden van hun medemensen belachelijk te maken door ze te vervangen door apen die kleren droegen en alle dingen deden die mensen toen ook deden.
Dit soort representatie was bedoeld om de samenleving bewust te maken van haar eigen onvolkomenheden.

Literatuur en Beelde
Jan Pluis, Dieren op tegels, in: aecho, Boxtel juli 1972
Jan Pluis, De Nederlandse Tegel - Decors en benamingen 1570-1930, Leiden 2013
Celso Mangucci, The Laughter of the Monkey World, Lisbon 2020
Museu Berardo, 800 Años de historia del azulejo, Estremoz 2022
Frank Jacobs, MenschenAffen – AffenMenschen; Kulturgeschichte einer Mensch-Tier-Beziehung, Marburg 2022
Wikipedia
Freek Mayenburg:www.spijkertegels.nl/thema-s/zoogdieren/apen

Dankzegging
Ik wil graag de verzamelaars en museummedewerkers bedanken die mij beeldmateriaal hebben geleverd voor deze reportage.
Jan Pluis wil ik voor zijn waardevolle hulp bedanken.
Mijn zoon Norbert bedank ik voor het redigeren en publiceren van het rapport.