Wilhelm Joliet
Die Geschichte der Fliese

Cultureel en historisch waardevolle ‘Mettlacher Mosaikplatten’

als vloerbedekking in de basiliek van de Heilige Kruisverheffing Raalte

Raalte

De gemeente in de regio Salland in de provincie Overijssel is een katholieke enclave in een protestantse regio.

01 Toren van de basiliek

Basiliek van de Heilige Kruisverheffing

De rooms-katholieke basiliek, die behoort tot het aartsbisdom Utrecht, werd in de jaren 1891 en 1892 gebouwd als een driebeukige hallenkerk met toren naar een ontwerp van Alfred Tepe in een neogotische stijl.

Het neogotische hoofdaltaar en de twee zijaltaren zijn gemaakt in het atelier van Friedrich Wilhelm Mengelberg, net als Alfred Tepe, lid van het St. Bernulphusgilde. Petrus Matthias Snickers, aartsbisschop van Utrecht, wijdde de kerk op 19 oktober 1892 in. Naast het beschermheerschap van het Heilige Kruis ontving ze ook dat van St. Antonius van Padua.

Op 25 april 1992 werd de kerk verheven tot 'basilica minor'. Dit is een eretitel die de paus aan een belangrijk kerkgebouw kan verlenen. De Basiliek van de Kruisverheffing is geregistreerd als Rijksmonument 32265.

Architect

Wilhelm Victor Alfred Tepe (* 1840 in Amsterdam - † 1920 in Düsseldorf), een Nederlandse architect, naast Pierre Cuypers de belangrijkste neogotische architect van Nederland. Van 1865 tot 1867 werkte Tepe in Keulen voor een van de belangrijkste Duitse neogotische architecten, Vincenz Statz. Hij was ook betrokken bij de restauratie van de Dom van Keulen. In 1867 keerde Tepe terug naar Amsterdam, waar hij werkte voor een architect genaamd Ouderterp. In 1872 verhuisde hij naar Utrecht. Daar werd hij een van de belangrijkste aanhangers van het St. Bernulphusgilde. Dit was een groep katholieke geestelijken die de nationale traditie en expertise op het gebied van religieuze kunst en architectuur wilden behouden. Vooral het gebruik van inheemse materialen zoals bakstenen was belangrijk. Tussen 1871 en 1905 ontwierp Tepe 70 bakstenen kerken.

In veel gevallen werd de interieurdecoratie van de kerken uitgevoerd door kunstenaars die ook waren aangesloten bij het St. Bernulphusgilde. Alfred Tepe werkte in verschillende kerken, waaronder Raalte, met de beeldhouwer Friedrich Wilhelm Mengelberg (* 1837 Keulen - † 1919 Utrecht).

Mozaïekfabriek van Villeroy & Boch Mettlach

Villeroy & Boch Mettlach had bijna het monopolie op vloerbedekking in door Tepe gebouwde kerken. Villeroy & Boch heeft bijzonder mooi werk met Mettlach-tegels uitgevoerd in de volgende kerken:

1887 Sint Michaëlkerk Schalkwijk

1889 Sint Nicolaasbasiliek Ijsselstein

1890 Onze-Lieve-Vrouwe-Hemelvaart Vianen

1891 Onze-Lieve-Vrouwe-Hemelvaart Houten

1891/92 Basiliek van de Heilige Kruisverheffing Raalte

Basiliek van de Heilige Kruisverheffing

Uitzicht vanaf de ingang naar het hoogaltaar

Schip van de basiliek met mozaïektegels gelegd in 1891/92 door Villeroy & Boch Mettlach. Bij de ingang zie je een indrukwekkend sterornament.

Uitzicht op het zuidwesten

Zicht vanaf het hoogaltaar naar het westen

Voor de communiebanken liggen drie diagonaal geplaatste tegelpanelen in de keramische vloerbedekking.

Uitzicht vanaf het hoofdaltaar voor het Antonius zijaltaar

De padiglione, een geel-rood gestreepte kegelvormige zijden paraplu, die oorspronkelijk diende om priesters en voorzangers te beschermen tijdens processies, is het embleem van een 'basilica minor' (kleine basiliek).

Het doel van het verlenen van de titel 'basilica minor' is om de band van de kerk met de paus te versterken en het belang van deze kerk voor de omgeving te benadrukken.

Vloerbedekking van ‘Mettlacher Mosaikplatten’ in de priesterkoor

Tegelpanelen op basis van sjablonen uit voorbeeldboeken van de mozaïekfabriek Villeroy & Boch Mettlach

Keramisch sterornament bij de ingang

Detail van het sterornament (zie figuur 02)

Monsterplaten uit de mozaïekfabriek van Villeroy & Boch Mettlach 1880, pagina 21

Diagonale gebieden van deze twee patronen werden gebruikt in het grote sterornament.

Twee tegelpanelen ter ere van paus Leo XIII

Zuidelijk tegeltableau met het wapen van de paus (zie figuur 04)

Noordelijk tegeltableau met het wapen van de paus (zie figuur 04)

Op het moment dat de kerk werd gebouwd, regeerde paus Leo XIII in Rome.

Vincenzo Gioacchino Pecci, geboren op 2 maart 1810 in Carpineto Romano, + 20 juli 1903 in het Vaticaan, was paus Leo XIII van de rooms-katholieke kerk van 1878 tot 1903.

De twee tegelpanelen tonen de tiara en het wapen van de paus, vastgehouden door twee engelen. De sleutels van Petrus (ook wel: pauselijke sleutels) zijn een attribuut van de apostel Petrus en een symbool van de verbindende kracht van de paus als opvolger van Petrus en vertegenwoordiger van Jezus Christus op aarde.

Dit blad, met handgeschreven prijsinformatie, toont nr. 517 voor het ‘wapen van de paus' en nr. 516 voor ‘St. Joris' in de Basiliek van de Verheffing van het Heilig Kruis. Het blad maakt deel uit van een map met 184 voorbeeldbladen, die zich in de Württembergische Landesbibliothek Stuttgart onder 32 / 80213-1886 bevindt.

Ontwerper van het patroonblad

Philipp Baum (* 1849 - + 1886) was een Duitse architect met een focus op kunst en kunstnijverheid. Zo ontstond de samenwerking van Baum met Villeroy & Boch in Mettlach. De belangrijkste hiervan waren zijn ontwerpen voor de vloeroppervlakken van ‘Mettlacher Mosaikplatten’ en ‘Mettlacher Stiftmosaiken’ voor de kloosterkerk in Einsiedeln in Zwitserland.

Voor de vloerbedekkingen van Mettlacher Platten in de Liebfrauenkirche in Dortmund ontwierp Baum de tableaus ‘wapen van de paus ' en ‘St. Joris’.

Dit tegeltableau bevindt zich in het midden van de keramische vloerbedekking voor de communiebankjes

De tegeltableau toont St. Joris (Latijn: Georgius), een legendarische christelijke heilige die volgens de overlevering onder Diocletianus (284-305) het martelaarschap heeft geleden.
St. Georgius is een van de veertien helpers in nood. Zijn attributen zijn zijn afbeelding als een ridder met een lans en de draak die hij doodde.
St. Joris is het symbool van de strijdbare christen, die de kerk verdedigt.

Rondom het tegelbeeld, dat uit zestien mozaïekpanelen bestaat, worden zestien tegels met een tekst gelegd. De tekst zegt:

GEO   RGI   US.F   IDE
LMS .MIL   ES.X   RI.O
FELI   X.ET .INCL   ITUS
.DNI. PRO   ELIA   TOR

De Tekst luidt:
Georgius fidel (issi) m (u) s miles Xri (= Christi) o felix et inclitus D (omi) ni proeliator.
(O Georgius, de zeer getrouwe soldaat van Christus, gelukkige en beroemde krijgsman van de Heer.)

Dezelfde tegelpanelen van de heilige ridder Georgius (St. Joris) zijn te vinden in Duitsland in de Liebfrauenkirche in Dortmund, in de Rheder-parochiekerk Sint-Goedele en in de Sint-Annakapel in Haltern am See.
In Nederland ken ik dezelfde tegelpanelen in St. Michael in Schalkwijk, St. Antonius van Padua in Kortenhoef en in de Petrus en Pauluskerk in Hengevelde.

Secties gebaseerd op sjablonen uit een stalenboek uit 1886 van de mozaïekfabriek Villeroy & Boch Mettlach

14 Patroon nr. 245

Detail uit afbeelding 06

Patroon nr. 268

Detail uit afbeelding 06

3 = Patroon nr. 278

4 = Patroon nr. 25

5 = Patroon nr. 193

Detail uit afbeelding 06

20 Vloerbedekking in het schip van de basiliek Patroon nr. 119a

De prijs was 16 mark per vierkante meter

Hoe zijn de ‘Mettlacher Mosaikplatten’ gemaakt?

De waarde van ‘Mettlacher Mosaikplatten’ kan alleen worden beoordeeld door degenen die weten hoe ze grotendeels met de hand worden gemaakt.

Invoegen van een sjabloon die de decoratie voorstelt in een kubusvormige stalen container

Zet een omslagsjabloon op

Vul de afzonderlijke verflagen in de velden in die zijn gespecificeerd door het sjabloon

“Nadat u het metalen sjabloon hebt uitgetrokken, giet u de opvulling in die is gemaakt van grover en ongeverfd steengoedkleipoeder.
Tot slot het onder hoge druk persen van de plaat bij ca. 250 bar en bakken in de oven bij 1.120 tot 1.200 ° C.” (Archief V&B Mettlach)
Dus behalve het persen en bakken, werd elke ‘Mettlacher Mosaikplatte’ volledig met de hand gemaakt.
In de prijslijst voor ‘Mettlacher Mosaikplatten’ van Villeroy & Boch (vanaf januari 1896) wordt het fabricageproces als volgt beschreven: "Al onze platen worden geperst van droge kleipoeder met toevoeging van veldspaat en gebakken op hoge temperatuur zodat ze een gesmolten en geglazuurde massa vormen."
Onder § 1 van de prijslijst vindt u de eigenschappen van de steengoedplaten vervaardigd sinds 1852 als volgt: “De platen zijn gemaakt van hard gebakken steenmassa zo hard en duurzaam dat ze vonken geven op het staal en elke invloed van de weer. De kleuren zijn 2-3 mm diep gebrand, zodat ze zelfs bij extreme slijtage niet verkleuren. De duurzaamheid van de massa, de schoonheid van de kleur en de grote zorg bij het sorteren zorgen ervoor dat de panelen bovenal de voorkeur genieten van soortgelijk materiaal. "

Fotoverantwoording

Wikipedia (Pa3ems): 01
Thomas Klomp: 02-07, 09-10, 12-14, 16, 18,
Piet Borghardt: 20
Archief V&B Mettlach: 08, 22-25
Staatsbibliotheek van Württemberg Stuttgart: 11, 15; 17, 19, 21
(Ik kocht de foto's een paar jaar geleden uit de Staatsbibliotheek van Württemberg.)

Gebruikte literatuur

Brochure 'Basiliek van de Kruisverheffing Raalte'
Wikipedia

Dankzegging

Ik wil de heer Thomas Klomp bedanken voor de toestemming om zijn foto's 02-05, die op internet zijn gepubliceerd, in dit rapport te publiceren. Ook wil ik de heer Thomas Klomp bedanken voor foto's 06-07, 09-10, 12-14, 16 en 18, die hij op mijn verzoek zonder statief heeft gemaakt.
Ik dank de heer Piet Borghardt voor zijn bereidheid om voor mij foto's te maken in de basiliek.
Ik zou mevrouw Agnes Müller van het V&B Mettlach-archief willen bedanken voor haar hulp bij het vinden van sjablonen voor de Mettlach-borden in de basiliek
Mijn zoon Norbert wil ik bedanken voor het redigeren en publiceren van het rapport.

Basiliek van de H. Kruisverheffing

Kerkstraat 8

NL-8102 EA Raalte

www.parochieheiligkruis.nl

secretariaat@parochieheiligkruis.nl

Mijn eerdere publicaties over Mettlacher Mosaikplatten:

Muster-Blätter der Mosaik-Fabrik von Villeroy & Boch Mettlach; Teil 2 Bodenplatten

www.geschichte-der-fliese.de/Musterbl_Bodenplatten.html

Mettlacher Mosaikplatten in der Sankt-Anna-Kapelle, Haltern am See

www.geschichte-der-fliese.de/mmh.html

Mettlacher Platten- und Stiftmosaikböden in der Kölner Kirche Gross St. Martin

www.geschichte-der-fliese.de/GrossStMartin.html