Wilhelm Joliet
Die Geschichte der Fliese
|
‚Mettlacher Platten‘ in de parochiekerk van de heilige aartsengel Michaël te Schalkwijk |
|
Schalkwijk is een dorp binnen de gemeente Houten, in de Nederlandse provincie Utrecht,
gelegen nabij de stad Utrecht. Het dorp was sinds1812 een gemeente, tot het op 1 januari 1962 opging in gemeente Houten.
|
De H.Michaëlkerk is een rooms-katholieke parochiekerk in het Nederlandse dorp Schalkwijk aan de Jonkheer Ramweg 18. Geschiedenis Monumentennummer: 22704, 13 juli 1976 |
01
De Reformatie en de gevolgen daarvan voor de katholieken van Schalkwijk.
Tijdens de Reformatie blijven de Schalkwijkers voornamelijk katholiek. Wanneer de vrijheid van godsdienst onder koning Willem I (regerend van 1813 tot 1840) terugkeert wordt een indrukwekkende kerk gebouwd.
De net aangestelde pastoor van Schalkwijk, G. Hilhorst, kreeg in 1877 van aartsbisschop Andreas Schaepman de opdracht om het kerkgebouw uit 1760 te vervangen door een nieuwe kerk.
Ondanks enkele verbouwingen en een uitbreiding rond 1837, verkeerde de oude kerk in vervallen staat en was ze te klein om het groeiend aantal parochianen onder te brengen.
De pastoor ging voortvarend te werk en regelde in minder dan een half jaar tijd een nieuw bouwplan en de benodigde gelden. Een flink deel van de bouwkosten werd opgebracht door de tamelijk vermogende boerenbevolking.
Alfred Tepe ontwierp een kruisbasiliek die plaats bood aan 700 kerkgangers.
De kerk is gebouwd in de jaren 1877-1879. Na de aanbesteding op 24 april 1877 werd op 21 maart 1878 de eerste steen gelegd.
10 juni 1879: Kerkwijding en ingebruikname.
Na een korte bouwperiode van ruim een jaar stond er tussen de boerderijen van het lintdorp, aan de Schalkwijksewetering, een imposant bouwwerk, dat tot in de wijde omgeving als blikvanger fungeerde en de bijnaam Kathedraal van Het Sticht kreeg.
Architect van de kerk
Wilhelm Victor Alfred Tepe (* Amsterdam 1840 - † Düsseldorf 1920) was een Nederlandse architect. Na Pierre Cuypers was hij de belangrijkste architect van de neogotiek in Nederland. Tot ongeveer 1882 had Tepe vrijwel een monopolie op het ontwerpen van nieuwe katholieke kerken in het kerngebied van het aartsbisdom Utrecht.
Het interieur werd in veel gevallen verzorgd door zich aan het St. Bernulphusgilde conformerende kunstenaars, waarvan beeldhouwer en schilder Friedrich Wilhelm Mengelberg (* Köln 1837 -† Utrecht 1919) de belangrijkste was.
In de meeste van de kerken gebouwd door Alfred Tepe, werden ‘Mettlacher Platten’ van Villeroy & Boch gebruikt als vloerbedekking, bijvoorbeeld:
1879 Heilige Michaëlkerk 'Kathedraal van Het Sticht' Schalkwijk
1887 Sint Nicolaasbasiliek IJsselstein
1879 Onze-Lieve-Vrouwe-Hemelvaart Vianen
1885 Onze-Lieve-Vrouwe-Hemelvaart Houten
1892 Basiliek van de Heilige Kruisverheffing Raalte.
Mozaïekfabriek van Villeroy & Boch Mettlach
Villeroy & Boch Mettlach had bijna het monopolie op vloerbedekkingen in kerken ontworpen door architect Alfred Tepe. Bijzonder mooie werken van Mettlacher Platten zijn te vinden in de Sint-Michaëlkerk op een oppervlakte van 190 vierkante meter.
Wijzigingen aan de vloerbedekking van Mettlach-tegels
1879: Het leggen van tegelvloeren in het priesterkoor met zijkapellen en in de doopkapel.
De korte bouwperiode van de kerk van 1877 tot 1879 was niet zonder gevolgen, want enkele jaren later kwamen gebreken aan het licht. Opstijgend vocht beschadigde het interieur: 1907.
Het behandelen van de muren tegen vocht.
Maar vocht was niet het grootste probleem. Omdat de fundering te gering was kwamen er scheuren in het metselwerk. Uiteindelijk was de kerk er zo slecht aan toe dat sloop werd overwogen. Gelukkig is in 1930 een andere beslissing genomen.
Ook de vloerbedekking van Mettlach-tegels was in zeer slechte staat. Tijdens de uitgebreide restauratie van 1931-1933 werd de vloer in 1931 verwijderd en in juli 1932 grotendeels opnieuw gelegd. In 1987 werd de vloer opnieuw gerestaureerd.
In februari 2010 begon opnieuw een fundamentele stabilisatie en renovatie van de kerk.
Op 2 juni 2011 werd de voltooide restauratie feestelijk gevierd.
De vloer van Mettlach-tegels is weer een essentieel onderdeel van het interieur van St. Michaël.
02
Zicht door het schip naar het hoogaltaar
© Kerkfotografie Nederland
Interieur gepolychromeerd.
Drie gebrandschilderde ramen achter hoogaltaar aangebracht in 1879 en 1881; die in het kerkschip vanaf 1895.
Triomfkruis en apostelbalk aangebracht in 1882.
Kruiswegstaties in1892).
03
‘Mettlacher Platten’ als vloerbedekking in het middenpad tussen de kerkbanken
© Kerkfotografie Nederland
Sjablonen voor decoratieve tegels in de keramische vloeren
De decoratieve tegel in de vloerbedekking komt overeen met nr. 268 van de mozaïekfabriek Villeroy & Boch Mettlach. Het voorbeeldblad bevindt zich in de Staatsbibliotheek van Württemberg in Stuttgart als nr. 26 in 32/80213. |
|
04
05
De decoratieve randen in de vloerbedekking komen overeen met nr. 86 van de mozaïekfabriek Villeroy & Boch Mettlach. Het voorbeeldblad bevindt zich in de Staatsbibliotheek van Württemberg in Stuttgart als nr. 17 in 32/80213. |
|
06
07
Dierentableaus van ‘Mettlacher Platten’ in keramische vloeren op basis van sjablonen uit de mozaïekfabriek Villeroy & Boch Mettlach op een staalkaart uit 1880
08
Blad 20 uit de catalogus uit 1880 in het Villeroy & Boch-werkarchief in Mettlach
|
Leeuw (element aarde) De leeuw is een symbool van natuurlijke kracht, behendigheid, moed en imposante verschijning. Het symboliseert macht en het recht om te regeren. Openbaring 5.5, met verwijzing naar het stamvers Genesis 49.9, noemt Jezus de "leeuw uit Juda" om hem te identificeren als de verwachte koning van redding. De leeuw is een symbool voor de evangelist Marcus. De toewijzing van de symbolen aan de vier evangelisten gaat terug op de kerkvader Hiëronymus in de 4e eeuw. |
|
|
09
10
|
Adelaar (element lucht) Karel de Grote, een strijder voor het christendom, maakte er een symbool voor zijn rijk. In de christelijke symboliek staat deze roofvogel voor de hemelvaart van Christus. In de schone kunsten werd de adelaar het symbool van de evangelist Johannes. |
11
12
|
Vis (element van water) Om elkaar als christenen te kunnen herkennen, bedachten de vroege christenen een symbool: de vis. Dit maakte de vis tot een geheime code. De vis is niet alleen het symbool van Christus, maar ook van de gedoopte gelovigen en de eucharistie. |
13
14
|
Salamander (element van vuur) De salamander wordt sinds de oudheid als een vuurvast dier beschouwd. Hij is een symbool voor Christus, ook een symbool van de zielen in het vagevuur, een symbool voor zuiverheid en gerechtigheid. |
15
16
Op gang gebracht door het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) en de liturgische hervorming sinds 1964, werd het altaar (volksaltaar) vrijstaand opgericht. Door de gewijzigde positionering van het altaar zijn enkele van de tableaus die onder de altaarvoet waren verdwenen weer zichtbaar geworden. Links en rechts van het altaar bevindt zich een tableau waarop twee pauwen te zien zijn.
|
|
17
18
|
Het hert, dat slangen vertrapt, wordt ook gezien als overwinner van het kwaad. |
19
Tegeltableau met afbeelding van de ridder St. Joris die de draak doodt
20
„Vóór het altaarpodium in het kerkschip is in de vloer een groot tegeltableau opgenomen waarop Georgius of Sint Joris afgebeeld is in wapenrusting te paard.
Georgius of St. Joris is het symbool van de strijdbare christen, die de kerk verdedigt.
Hij werd de beschermheilige van de ridders (vooral van de kruisvaarders), van de cavalerie en van de verkenners (scouting). In de Romeinse herziening van de heiligenkalender is zijn feestdag op 23 april.
Om het tegeltableau zijn, als een randschrift, zestien tegeltjes aangebracht met een tekst. Tijdens de restauratie zijn in 1931 alle tegelvloeren uit het kerkgebouw verwijderd en in 1932 teruggebracht of door andere vervangen. De zestien tegeltjes om het tegeltableau van St. Joris zijn toen niet in de juiste volgorde teruggebracht. Dit is naderhand wel ontdekt, maar er viel niets meer aan te veranderen. In 1987 is dit tableau, dat in 1964 onder het tijdelijke altaarpodium terechtgekomen en dus aan het oog onttrokken was weer in het zicht gebracht door het vóór het definitieve altaarpodium te leggen. Uit onwetenheid van de personen die in 1987 bij de herplaatsing betrokken waren, is verzuimd de tegeltjes in de goede volgorde aan te brengen.
De tekst in de volgorde van de zestien tegeltjes is nu: GEO RI.O US.F IDE LMS TOR .DNI. X.ET. FELI ELIA PRO RGI .MIL ES.X .INCL ITUS
De juiste volgorde moet zijn: GEO RGI US.F IDE LMS .MIL ES.X RI.O FELI X.ET .INCL ITUS .DNI. PRO ELIA TOR
De juiste tekst luidt dan: Georgius fidel(issi)m(u)s miles Xri (= Christi) o felix et inclitus D(omi)ni proeliator.
(O Georgius, de zeer getrouwe soldaat van Christus, gelukkige en beroemde krijgsman van de Heer).
De juistheid van de correcte volgorde van de zestien tegeltjes kon getoetst worden aan eenzelfde tegeltableau in de parochiekerk van de heilige Antonius van Padua te Kortenhoef, tevens in de Petrus en Pauluskerk van de parochie Wegdam in het Twentse Hengevelde en ook nog in de parochiekerk van de Heilige Kruisverheffing in het Sallandse Raalte.“ (P.M. Heijmink Liesert, 1995).
|
|
21
22In mei 2011 stuurde mijn tegelvriend Frans Landzaat foto's van ‘Mettlacher Platten’ die uit de heilige Michaëlkerk waren verwijderd. Ook deze decors zijn mij bekend uit het Villeroy & Boch Mettlach-archief.
|
|
23
24
De gevleugelde draak personifieert heidendom en zonde. De overwinning op hem is een wonder uitgevoerd met Gods hulp, het kruisteken of een gebed is genoeg om hem weg te jagen. Sint Joris is de meest populaire van alle heilige drakendoders; zijn lansgevecht tegen het beest wordt getoond in figuur 20. |
|
25
26
De eenhoorn vertegenwoordigt Christus. Tegelijkertijd is het een symbool van Maria als symbool van zuiverheid. |
|
27
28
29
Voorbeeldblad ‘Combination II,’in het Villeroy & Boch-werkarchief in Mettlach
De keramische vloer in de in de parochiekerk van de heilige aartsengel Michaël is een schatkamer voor cultureel en historisch waardevolle 'Mettlacher Platten'.
Het is een bijzonder voorbeeld van de geschiedenis van de tegel.
Moge de vloer nog lang een getuigenis van de christelijke kunst en cultuur blijven!
VAN HET VERLEDEN - IN HET HEDEN - VOOR DE TOEKOMST
https://nl.wikipedia.org/wiki/H._Micha%C3%ABlkerk_(Schalkwijk)
Literatuur
P.M. Heijmink Liesert, De Kathedraal van Het Sticht, De parochiekerk van de heilige aartsengel Michael te Schalkwijk, Houten 1995
Wikipedia
Dankzegging
Dinie en Frans Landzaat wil ik bedanken voor de schat aan informatie en foto’s. Mijn dank gaat uit naar Lejo Schenk voor zijn hulp en mijn zoon Norbert voor het redigeren en publiceren van het rapport.
*
Cultureel en kunsthistorisch waardevolle ‘Mettlacher Mosaikplatten’ als vloerbedekking in de basiliek van de Heige Kruisverheffing Raalte
https://www.geschichte-der-fliese.de/raalte-nl.html
‘Mettlacher Mosaikplatten’ in de O.L. Vrouw ten Hemelopnemingkerk Vianen
https://www.geschichte-der-fliese.de/vianen-nl.html
‘Mettlacher Mosaikplatten‘ in der Sankt-Anna-Kapelle Haltern am See
https://www.geschichte-der-fliese.de/mmh.html