Wilhelm Joliet
                       Die Geschichte der Fliese

Harlingen is een havenstad en gemeente in de Nederlandse provincie Fryslân.
Norden is een stad in het district Aurich in Oost-Friesland in het noordwesten van Nedersaksen. Het ligt niet ver van de Noordzeekust en is de meest noordwestelijke stad van het Duitse vasteland.

Het Löwenhaus (ook: Hof Seldenrüst) is een Gulfhof van het Oost-Friese type. Het woongedeelte is gebouwd in 1789 en het handelsgedeelte omstreeks 1860. Tot 1919 was de boerderij een individuele boerderij binnen de voormalige zandboerengemeenschap en de zetel van het lokale bestuur. In het woongedeelte bevindt zich een ruimte met 18e-eeuwse Nederlandse tegels als wandbekleding en kacheltegels als secundair gebruik in de kachelnis.

 01

Zicht op de ovenkap en de gebogen kachelnis. De afzuigkap is versierd met een tegeltableau in het formaat 79,2 x 79,2 cm in het midden van tegels in het formaat 13 x 13 cm van het type 'kleine bloem'.
In de gebogen ovennis werden grootformaat kacheltegels geplaatst voor secundair gebruik.
De versiering van de geglazuurde kacheltegels bestaat uit geometrische patronen in kobaltblauwe beschildering en mangaankleurige bijbelse voorstellingen.

  02

Schepentableau met twee oorlogsschepen en een kofschip.

Jan Pluis, de beste kenner van Nederlandse tegels, schrijft deze tegelschildering toe aan de tegelschilder Meindert Jans Vogelzang uit Harlingen.

Meindert Jans Vogelzang werd geboren op 1 oktober 1761, trouwde in 1789 met Antje Martens en woonde met zijn vrouw en zes kinderen aan de St. Odolphisteeg in Harlingen. Meindert Jans werkte in het atelier ‘Buiten der Kerkpoort’ en overleed op 14 maart 1819 op 57-jarige leeftijd. Documenteerd zijn 135 tegeltableaus, evenals 22 beschilderde schalen en decoratief keramiek. Van zijn 24 gedocumenteerde scheepstableaus bestaat de grootste uit 70 tegels. De vorming van wolken met donkere stippen in de kern en grote gebogen lijnen als randen is typerend voor de schilderstijl van Meindert Jans Vogelzang. X-vormige vogels cirkelen in zijn scheepstaferelen altijd in grote aantallen rond de schepen.
De Plateel- en tegelbakkerij Buiten der Kerkpoort produceerde van 1663 tot 1933.
Naast Meindert Jans Vogelzang worden voor deze workshop de bekende tegelschilders Pals Karsten en Jacob Dirks Danser gedocumenteerd.

 03

Tuigage en enkele onderdelen van het oorlogsschip
A Bezaanmast / B Grote mast / C Fokkemast / 1 Bezaan (een driehoekig latijnzeil) / 2 Kruiszeil / 3 Grootzeil / 4 Grootbramzeil / 5 Fok / 6 Voormarszeil / 7 Blinde

Het oorlogsschip was uitgerust met twee rijen kanonnen van verschillende kalibers.
Opvallend is de uiterst nauwkeurige weergave van details op het schip en de tuigage.
De uitvoering van golven met een gestippelde kroon is typerend voor de schilderstijl van Meindert Jans Vogelzang.

 04

In de tegelwand bevinden zich diverse motieven in een zeer bijzondere opstelling.
Twee vogelkooien met verschillende ontwerpen zijn te zien als tableaus van elk 2x3 tegels op deze muur. Helaas werd een bijbehorende tegel op het rechtertableau vervangen door een effen witte tegel.

 05
Wandaanzicht met cijfers.

Lijst met motieven

Twee details van wandoppervlakken in de woonkamer met tegels van het type 'Rozenster'

 06

 07

Groene siertegels uit Harlingen zijn uiterst zeldzaam, zeker dit Rozenster decor.

Detail van een wandoppervlak in de woonkamer met tegels van het type 'Kievitseitjes'

 08

Vogelkooien

 09

 10

Ook deze twee vogelkooien met gele kanaries op zes tegels kunnen worden toegeschreven aan Meindert Jans Vogelzang.

Deurgebied

 11

Deurgedeelte in de woonkeuken, rondom betegeld met diverse motieven van vloer tot plafond. Een deel van de tegels is speciaal voor de klant gemaakt, alle tegels kwamen uit Harlingen. Pilasters “De Pauwrank” als deurkozijn.
Het huis is op de gevel gedateerd 1789, de tegels zijn waarschijnlijk even oud.
In de ontbrekende delen van de tegelbekleding is te zien dat de tegels grotendeels over het gehele oppervlak zijn gezet volgens de dikbedmethode met kalkmortel.

 12

De eigenaar van het huis en zijn vrouw vereeuwigden zichzelf met hun monogrammen, de gekoppelde eerste letters van hun voor- en achternaam.
In de 18e eeuw werden monogrammen beschouwd als een teken van een gecultiveerde manier van leven. In het huishouden werden beddengoed, linnengoed, tafelkleden en servetten gemarkeerd met monogrammen als symbolen van eigendom.

 13

De hondenkop tussen twee 'Roos op steel' siertegels was onderdeel van een tableau van 3x2 tegels.
De Friese randtegels met vogels en bloemen werden in Harlingen 'Oude tulp en star met vogeltjes' genoemd.

 14

Molentableaus verschenen na 1780 regelmatig in Harlingen, meestal in het formaat van vier, zes of negen tegels.
Dit tegelpaneel kan, net als de pilasters als deuromlijsting en de hondenkop, worden toegeschreven aan de tegelschilder Meindert Jans Vogelzang.

 15
Deze twaalf tegels als onderdeel van een gordijn vormen een mysterie. Het zijn zeker tegels voor een tweede gebruik. De locatie en het doel van het object blijven onduidelijk.
De tegels voor de wandaansluiting komen overeen met het decor 'Kievitseitjes'.

Fotokrediet
01-16 Rainer Marggraf met medewerking van Karl-Heinz Voth (1983)
17 Wikipedia

Gebruikte literatuur
Björn Landström, Het Schip, Den Haag 1961
Tentoonstellingscatalogus ‚Niederländische Wandfliesen in Nordwestdeutschland‘, Bramsche 1984
Jan Pluis, Bijbeltegels – Bijbeltegels, Münster 1994
Jan Pluis, Fries Aardewerk, Harlingen, Producten 1720-1933, Leiden 2005
Jan Pluis, De Nederlandse Tegel Decors en benamingen 1570-1930, Leiden 2013
Wikipedia

Dankzegging
Mijn dank gaat uit naar het echtpaar Thomas voor hun toestemming om het rapport te publiceren.
Jan Pluis wil ik bedanken voor zijn hulp bij het opsttelen van het bericht.
Ik wil mijn zoon Norbert bedanken voor het redigeren en publiceren van het rapport.

*
Fliesen und Fliesentableaus des 18. Jahrhunderts aus Harlingen im Löwenhaus der Stadt Norden
www.geschichte-der-fliese.de/loewenhaus.html