Wilhelm Joliet
                       Die Geschichte der Fliese

Kuskovo (Russisch: Куско́во) is een bekend architectonisch ensemble in de Russische hoofdstad Moskou. Het complex bestaat uit een neoclassicistisch paleis uit de 18e eeuw, een vijver en een park met een aantal opvallende gebouwen, waaronder het Hollandse Huis. Het ensemble bevindt zich in het oostelijke stadsdeel van Moskou.
Het dorp Kuskovo wordt voor het eerst genoemd in een document uit de late 16e eeuw. Hieruit blijkt ook dat het toen al eigendom was van de adellijke familie Sheremetev. Het was destijds het jachtgebied van de tsaar. Het paleis en de bijbehorende gebouwen werden in de jaren vanaf 1770 gebouwd onder leiding van de Moskouse architect Karl Ivanovitsj Blank (*1728 - †1793) en dienden de Sheremetevs voornamelijk voor ceremoniële recepties en andere recreatieve activiteiten. Bij de vijver werd een kleine vloot roeiboten onderhouden. De oppervlakte van het park bedraagt ongeveer 230 hectare.

Een enorm gebied van het Sheremetev-landgoed werd bebouwd en verdeeld in drie delen: het "centrale" deel van het landgoed met het reguliere park, het paleis en de parkpaviljoens in de geest van verschillende culturen en naties; en het Engelse landschapspark “Guy” met het Huis van de Eenzaamheid, de portrettengalerij, het theater, en een menagerie achter de grote vijver.
De monumenten in het ‘centrale’ deel van het terrein zijn tot op de dag van vandaag bewaard gebleven.

Tot 1917 behoorde het landgoed toe aan de Sheremetevs. Na de Oktoberrevolutie werd het genationaliseerd en kreeg het in 1919 de status van openluchtmuseum. In 1938 werd het Staatsmuseum voor Keramiekkunst opgenomen in het Kuskovo Museumcomplex.

Basis voor de voorkeur voor de Nederlandse cultuur in Rusland
Nederlandse tradities werden populair in Rusland aan het begin van de 18e eeuw dankzij Tsaar Peter I, voor wie Holland een voorbeeld was van economische, politieke en culturele welvaart.
In augustus 1697 begon Tsaar Peter I, Pjotr Aleksejevitsj Romanov (*1672 - †1725) incognito ervaring op te doen in de scheepsbouw in Zaanstad, Nederland. Hij bestudeerde de bouw van zeewaardige zeilschepen, die hij als modelschepen nabootste en later in Rusland liet herbouwen. Nadat ontdekt werd wie er zich werkelijk in Zaandam bevond, werd Peter gedwongen zijn werk voort te zetten op een scheepswerf in Amsterdam, die afgeschermd was van het publiek. Daar begon hij op 20 augustus 1697 aan een leertijd als timmerman op de scheepswerf van de Oost-Indische Compagnie bij scheepswerfmeester Gerrit Claesz Pool. Hier werkte Peter mee aan de bouw van het fregat Peter en Paul en kreeg een schitterende referentie van scheepswerfmeester Pool.

Het werk van Peter de Grote is nauw verbonden met de naam Boris Petrovitsj Sheremetev, vader van de stichter van het landgoed Kuskovo, Peter Borisovitsj. Boris Petrovitsj was een bekende metgezel van de tsaar, een ervaren diplomaat en militair leider. Hij was de eerste die door de tsaar werd benoemd tot veldmaarschalk en tot graaf.
Pjotr Borisovitsj, die de gasten kennis liet maken met de bijzonderheden van het Nederlandse leven in Kuskovo, volgde niet alleen de mode, maar getuigde ook van de deelname en de belangrijke rol van zijn familie tijdens de omwentelingen van het begin van de 18e eeuw en bracht hulde aan de nagedachtenis van zijn vader Boris Petrovitsj.

Architectonisch ensemble

 01

Pierre François Laurent (1739-1809), hoofdaanzicht van het landgoed Kuskovo vanaf de zeezijde (ca. 1771). Kopergravure uit de serie “Voorstelling van de gebouwen en de tuin genaamd het dorp Kouskawa, eigendom van Zijne Heerlijkheid Graaf Peter Borisovitsj Sheremetev.”
De Grote Vijver vormt samen met de kleinere vijvers en het kanaal rondom de formele tuin de waterwegen van het landgoed. Bij feestelijke gelegenheden werden op de grote vijver ‘zeeslagen’ en ‘vuurwerk’ getoond.

Cliënt

Hollandse Huis in het Kuskovo Ensemble

 03

Gravé à Paris, par P.re Laurent membre de l’Académie de Peinture et Sculpture a Marseille.

 04
Frans onderschrift bij de kopergravure.

De afbeelding van het Hollandse Huis is opgenomen in het album "Afbeeldingen van de gebouwen en de tuin, genaamd het dorp Kouskowo, behorend aan Zijne Heerlijkheid Graaf Peter Borisovitsj Sheremetev...", dat graaf Peter Sheremetev in 1771 opdracht gaf aan de Franse graveurs Pierre François Laurent en Pierre André Barabé. De pagina's van het album zijn gebaseerd op tekeningen van onbekende Russische kunstenaars uit de 18e eeuw, uitgevoerd onder toezicht van Michail Ivanovitsj Makhaev, een meester in het tekenen van architectonische landschappen.

 05
Het Hollandse huis bij de vijver

Het Hollandse Huis maakt deel uit van het paleis- en parkensemble dat in de 18e eeuw werd aangelegd door graaf Pjotr Borisovitsj Sheremetev. Het gebouw werd gebouwd tussen 1749 en 1751.
De wanden van de keuken, het buffet en de dessertruimte zijn van vloer tot plafond bekleed met Nederlandse tegels. In 1774 kwamen 6.000 tegels uit Amsterdam via de Nederlandse koopman Oldekop naar Kuskovo. Ze werden gebruikt ter versiering van de hal op de eerste verdieping.
De aanleg van het eigenlijke park begon in 1749 met de bouw van het Hollandse Huis. Het huis is een sprekend voorbeeld van de paviljoenbouw, die in het midden en de tweede helft van de 18e eeuw veelvuldig werd toegepast. Een goed voorbeeld is het Nymphenburgpark bij München.
Graaf Pjotr Borisovitsj Sheremetev beperkte zich niet tot één paviljoen, maar creëerde een heel ensemble gewijd aan de Nederlandse cultuur. Daaronder vallen ook de parkpaviljoens Pagodenburg en Zuilenhof aan de oever van de Hollandse Vijver, die delen van Holland nabootsten. Een nabijgelegen avonturenboerderij met Hollandse koeien, moestuinen en tulpentuinen droegen ook bij aan de “Holland”-beleving.

Keuken

De kamer op de begane grond heeft de volgende afmetingen: breedte = 4,07 m, lengte = 6,67 m, hoogte = 3,38 m. Alle tegels zijn omstreeks 1750 vervaardigd in Amsterdam.

 06

Tegels van het type Landschap op land, hoekmotief spin (DNT A.03.01.17) bedekken de wanden van de keuken van vloer tot plafond. Ze werden aangebracht tussen 1750 en 1751.
Elke tegel is ongeveer 130 x 130 x 8 mm groot.

 07

Enkele tegels met kobaltblauwe beschildering tonen typisch Hollandse landschappen, mensen en dieren. Tegelschilders haalden hun motieven uit talrijke gravures en prenten. Als de tegels op elkaar aansluiten, vormen ze opvallende strepen. Ze laten de kamer breder lijken.

 08

Aan de linkermuur hangt een houten broodtrommel uit de Franse Provence en het laatste kwart van de 18e eeuw. In en op de vitrine staan kostbare borden en vazen tentoongesteld.

 09

In de vitrine staan en liggen keramiekstukken van verschillende herkomst.
Het fraai vormgegeven beeld van de dame met kind, op hout geschilderd door een onbekende Russische kunstenaar uit de 18e eeuw, moest de gasten verrassen en verrukken.

 10

Detailgebied boven de vitrine.

 11

Aan de kopgevel is de voormalige stookplaats van een open haard te zien.

 12

Op het onderste deel van de tegelwand ziet u het veelvuldig gebruik van motieven, bijvoorbeeld de duiventil.
De witte mortelvoegen duiden op een restauratie of uitbreiding uit de 20e eeuw. In de 18e eeuw werden de tegels namelijk met de smalst mogelijke voegen aan de muur gezet.

Voorbeelden van verschillende motieven op het land met de hoekmotief spin

Buffet

Deze kamer is 1,83 meter breed, 3,74 meter lang en 3,34 meter hoog. Volgens de inventaris werd het in de 18e eeuw gebruikt voor het bewaren en tentoonstellen van kostbaar porselein, aardewerk en glaswerk.
De wandbekleding werd van vloer tot plafond uitgevoerd met tegels van het type Landschap in cirkel, hoekmotief anjer (DNT A.03.01.28) en Landschap in cirkel, hoekmotief ossenkop (DNT A.03.01.24) (1).
Er is één bijzonderheid: de motieven zijn blauw geschilderd, maar de anjers als hoekmotieven zijn in paars geschilderd.

 13

Helaas waren de tegelbekledingen in het buffet door het binnendringen van vocht ernstig beschadigd. De zoutoplossingen die in het metselwerk waren opgestegen, drukten glazuur uit de scherven terwijl deze kristalliseerden en in poedervorm uitgroeiden in de voegen en op blootliggende scherven. Op grotere oppervlakken waren de tegels zelfs volledig losgeraakt van het metselwerk of de mortellaag. Er is sprake van extra schade in de bovenste muurgedeelten als gevolg van verzakking van het metselwerk. Op de foto is een gapende voeg te zien die deze schade verraadt.
De tegelvloeren wachten op een grondige restauratie.

 14

Detail van het muuroppervlak boven de deur.

 15

Detail van het muuroppervlak boven de deur in de buffetruimte.
Bijzonderheid: Er zit een tegel  op de kop in verwerkt.

 16

In deze muurzone zijn tegels met de verschillende hoekmotieven van anjer en ossenkop op verspringende afstand van elkaar geplaatst.
Afgesprongen glazuren en witte uitbloeiingen wijzen op de schadelijke effecten van water dat door metselwerk, mortel en tegels heen drong.

Dessertkamer

De kamer heeft de volgende afmetingen: breedte = 1,84 m, lengte = 3,74 m, hoogte = 3,62 m.
In deze kamer werd hetzelfde type tegel (Landschap in cirkel, hekmotief anjer DNT A.03.01.28) (1) gebruikt als in het buffet.

 17

Blik in de kleine Dessertkamer.

 18

Hoewel er in de Dessertkamer momenteel een gedekte tafel en een gesneden houten portret
van een dame te zien zijn, gemaakt door een onbekende Russische kunstenaar uit de 18e eeuw, blijkt uit de inventaris dat de kamer in de 18e eeuw werd gebruikt om kostbaar porselein, aardewerk en glaswerk te bewaren en tentoon te stellen.

 19

De wandbekledingen van de Dessertkamer zijn van vloer tot plafond uit tegels die leken op porselein.

 20

Tegel in het formaat 130 x 130 x 8 mm.

Het kobaltblauwe motief vult de dubbele cirkel die het gehele oppervlak van deze tingeglazuurde tegel bedekt. Opvallend is het paarse hoekmotief van de anjer. Deze tegels zijn kenmerkend voor de productielocatie Amsterdam.
In het voorjaar/de herfst van 1750 en de zomer van 1751 werden tegels gelegd in de keuken, het buffet en de dessertkamer.
In de 19e en 20e eeuw waren restauraties en uitbreidingen herhaaldelijk noodzakelijk vanwege de slechte staat van de betegelde muren, die vooral vochtig waren.
Vanaf 1983 werden kopieën gemaakt in de restauratiefaciliteiten van de vereniging ‘Rosrestavratsiya’ in Leningrad (sinds 12 juni 1991, Sint-Petersburg).

In de buffet- en dessertkamer bevinden zich in totaal 44 decors, die overeenkomen met de decors op tegels in Kasteel Bothmer in de Mecklenburg-Vorpommernse stad Klütz (2).
Als je de details vergelijkt, zie je dat de tegels zijn beschilderd met behulp van identieke Amsterdamse sponsen.

Hier zijn enkele voorbeelden:

Ook in het barokke huis in Grimma / Saksen (3) zijn overeenkomstige Amsterdamse tegels te vinden.

Daifilo en Granida
Vergelijking Kuskovo - Bothmer

Daifilo en Granida zijn de namen van de hoofdpersonen uit een Nederlands pastoraal drama van Pieter Cornelisz Hooft. Het verhaal werd in de 17e eeuw veelvuldig opgevoerd en inspireerde veel kunstenaars. Granida is een Perzische prinses die verdwaalt tijdens de jacht en de herder Daifilo ontmoet. Daifilo biedt Granida water in een schelp aan en wordt verliefd op haar.

Hal

In 1774 kwamen er via de koopman Oldekop 6.000 tegels uit Amsterdam naar Kuskovo.
De hal was ermee versierd.
De ruimte op de eerste verdieping is 7,01 meter breed, 7,02 meter lang en 3,62 meter hoog.

 23

De tegelvloer in de hal op de eerste verdieping van het Hollandse Huis is grotendeels intact. Het domineert de decoratieve tegel Diagonaal decor met hoekmotieven; het grootste hoekmotief vormt het centrale motief van vier tegels DNT A.01.05.44 (1).

 24
Decoratieve tegel DNT A.01.05.44 (1) in het formaat 130 x 130 x 8 mm.

De witte velden zijn het resultaat van de uitspaartechniek. Hier zijn delen van het faienceglazuur niet beschilderd. Dit is vooral duidelijk te zien in het grote hoekmotief.

 25

Door de combinatie van vier x vier = zestien tegels komt het kleinere hoekmotief tot zijn recht.

 26

De muurvlakken werden doorbroken door het opnemen van randen - verticaal en horizontaal symmetrisch DNT A.14.03 (1).
In deze ruimte zijn naast olieverfschilderijen ook delen van de faience- en porseleincollectie te zien.
Aan de rechtermuur valt een prachtig faience bord op.

 27

Naast prachtige meubels, olieverfschilderijen en porselein siert deze faience plaat de hal op de eerste verdieping van het Hollandse Huis, toegeschreven aan Dirck Harlees uit Delft.
Afmetingen van de faience plaat: hoogte 64 cm, breedte 55,3 cm, dikte aan de rand ca. 2,4 cm.

 28

Handtekeningen op de achterzijde de het faience plaat.
HL staat voor Harlees, de eigenaar van de werkplaats “De Porceleyne Fles”.
De letter T met de twee puntjes geeft aan dat het om een onbekende schilder gaat.

Volgens het gildereglement van 1654 moesten een sirooppot, een saladebord en een ronde, holle zoutvaatje in een werktest uit één stuk worden vervaardigd om de meestertitel te verkrijgen. Dirck Harlees slaagde voor dit examen in 1795.

 29

Een bijzonderheid is de combinatie van blauwe en paarse randtegels.

 30

In tegenstelling tot de raamkozijnen is de vensterbank bedekt met tegels.
De overgangen van de randtegels van horizontaal naar verticaal zijn technisch goed uitgevoerd middels verstekzaagsneden

 31

Boven het raam en tussen de plafondbalken bevinden zich tegels van het type Landschap in achtkant op gesprenkeld fond met hoekmotief uitgespaarde anjer DNT A.03.03.07 (1) en Landschap in achtkant op gesprenkeld fond met hoekmotief uitgespaarde kwartrozet DNT A.03.03.09 (1).

 32

Detail van het gebied tussen de plafondbalken.

Bij tegels met het ontwerp “Landschap in achthoek op gesprenkeld fond” werd een zinken sjabloon op de tingeglazuurde tegel geplaatst, waarmee het achthoekige centrale veld en de vier anjers als hoekornamenten werden bedekt.

 33

Het glazuur werd op het blootliggende tinglazuur gesprenkeld door een mes over een kwast te wrijven die gedrenkt was in paarse glazuur.

 35

Op deze foto zie je duidelijk de licht verschillende versies van dezelfde motieven. Vooral de wolken zijn op een andere manier geschilderd.
Een tegel met het hoekmotief anjer past niet in dit geheel.

Landschap in achtkant op gesprenkeld fond

In de hal bevinden zich boven de ramen en tussen de plafondbalken tweehonderdvijf tegels of tegeldelen van dit type.

Onbeschadigde tegels met het hoekmotief anjer:

Onbeschadigde tegels met het hoekmotief kwartrozet:

Het Hollandse Huis in Kuskovo is een uniek object, waar de originele tegeldecoratie uit de 18e eeuw bewaard is gebleven. Het werd gebouwd tussen 1749 en 1751 ter nagedachtenis aan Peter de Grote en zijn passie voor Holland.

1 Jan Pluis, DNT De Nederlandse tegel, decors en benamingen 1570 – 1930, Leiden 2013
2 Amsterdamer und Harlinger Fliesen des 18. Jahrhunderts in Schloss Bothmer https://www.geschichte-der-fliese.de/bothmer.html
3 Amsterdamer Fliesen des 18. Jahrhunderts im Barockhaus, Markt 23, Grimma / Sachsen https://www.geschichte -der-fliese.de/grimma.html

Fotocredits
01-32 en 35-37 Staatspaleis en Parkmuseum-reservaat "Ostankino en Kuskovo" (Collecties van het Kuskovo Landgoedmuseum)-©"Copyright"
33 en 34 Fotoarchief Jan Pluis ©“Copyright“

Gebruikte literatuur
Olga Baranova, Kuskovo: 18e-eeuws landgoed. Keramiekmuseum.
Vertaald uit het Russisch door Roman Orlov, Aurora Art Publishing House, Leningrad 1983

Dankzegging
Vita Filatova, vooraanstaand onderzoeker van de afdeling Onderzoek en Behoud van het landgoed Kuskovo Ostankino en Kuskovo Museum-Reservaat, wil ik bedanken voor het beschikbaar stellen van de afbeeldingen uit Kuskovo, haar schat aan informatie en haar uitstekende medewerking.
Ik wil graag Sergey Vladimirovich Avdorin, directeur van het Kuskovo Museum-Estate, bedanken voor zijn toestemming om afbeeldingen van werken uit de museumcollectie en digitale afbeeldingen van de binnen- en buitenkant van het Hollandse Huis in dit rapport te gebruiken.
Jan Pluis wil ik bedanken voor het aanleveren van twee afbeeldingen, nuttige informatie en correcties.
Ik wil mijn zoon Norbert bedanken voor het redigeren en publiceren van dit rapport.

The Kuskowo Memorial Estate
https://kuskovo.ru/the_kuskovo_mem orial_estate/