Wilhelm Joliet
                       Die Geschichte der Fliese

„Houtskelet uit 17e eeuw

Het voorhuis stamt uit circa 1630 en is afkomstig van Rozengracht 1 te Zaandam waar de laatste bewoners een uitleenbibliotheek runden. De eerbiedwaardige ouderdom is af te lezen aan de opvallende gevel aan de Kalverringdijk die bestaat uit vertikaal aangebrachte strokenplanken (voorzien van uithollingen) en de glas in loodvensters boven de dooddeur. Het 17e-eeuwse houtskelet van het voorhuis heeft en kapconstructie die voor een groot deel bestaat uit eiken krommers, afkomstig uit de toen florerende Zaandamse scheepsbouw. Een probleem was echter dat deze krommers geknakt en gescheurd waren door het gewicht van de zware schoorsteen. Dat werd opgelost door ze te versterken met extra stijlen en gesmede beugels.

 01

Het voorhuis

Langgerekt luchthuis

De zijgevel aan het glop vertoont een heel andere beeld met een uitgebouwde etalage en de ingang van een 19e-eeuws winkeltje. Het langgerekte huis, dat doorloopt tot aan de Zaan, is een zogeheten luchthuis. Het is ruim 16 meter lang en 3,5 meter breed en bevat beneden een huiskamer met smuiger, keuken en walhuis. Boven zijn zolderkamers met aan het eind een zeer fraaie Zaankamer, compleet met vensters naar alle kanten, kastjes en een bedstede in de stijl van het midden van de 18e eeuw.“

(Peter Roggeveen, Redactie Oneindig Noord-Holland, Gepubliceerd op 17 april 2012)

 02

Aan het eind van het luchthuis de zeer fraaie Zaankamer

Huiskamer met smuiger

De smuiger (een typisch Zaanse stookplaats) is begin jaren’70‘ door familie Haremaker geschonken aan de Zaanse Schans. Vervolgens is de smuiger in het luchthuis van Kalverringdijk 21 geplaatst. Dit luchthuis is een reconstructie van het luchthuis van de pand aan de Norderhoofdstraat 92 in Krommenie en is in der jaren ‚70‘ op de Zaanse Schans gebouwd. Daarna is de smuiger in het pand geplaatst.  

‘De smuiger bevond zich oorspronkelijk in een huis aan de Hoogstraat in Koog a/d Zaan dat afgebroken zou worden. Heer D. Haremaker vroeg specialisten van de vereniging ‘Vrienden van de Zaanse Schans’ en de ‘Stichting De Zaanse Schans’ de smuiger in Koog a/d Zaan af te breken en op de Kalverringdijk weer op te bouwen. Voor het echtpaar Haremaker was het erg belangrijk dat de smuiger in de Zaanstreek bleef en voor komende generaties bewaard zou blijven. Daarom besloot het echtpaar deze als geschenk aan te bieden aan de Zaanse Schans’.
(Gegevens van de heer D.B. Haremaker in Beemster.)

 03

Zaanse schouw: De Smuiger

De smuiger is een bijzonder schouwtype, dat in Noord-Holland van de Zaanstreek tot in Westfriesland voorkomt en een nadere beschrijving behoeft. Het woord ,smuiger' heeft in de 17e eeuw betrekking op de stookplaats. In de Zaanstreek is dit ook de benaming voor een bepaald type schouw dat omstreeks 1700 is ontstaan. Het vroegste type had een kokerconstructie van hout die onder de grote schouwkap uitstak. In het eerste kwart van de 18e eeuw werd deze constructie van steen gemaakt en betegeld en weer iets later liet men de kap weg, zodat het kokervormige kanaal, de boezem, geheel in het zicht kwam. Uit constructief oogpunt moest de achterwand naar voren welven om aansluiting te hebben op de dwarse raveelbalk van het schoorsteenkanaal op de bovenliggende verdieping. De boezem rustte op het in de muur verankerde boezemijzer, dat vaak met messing werd bekleed. De boezem is zeven of negen (soms zes) tegels breed en negen tot 14 tegels hoog. In grotere huizen heeft men een dubbele smuiger, aan weerskanten van de scheidingsmuur een. Ter weerszijden van de boezem kan reeds in de eerste helft van de 17e eeuw een betegelde kaarsennis voorkomen.

 04

Er zijn smuigers met en zonder zijwangen. Een zijwang is het gedeelte dat naast de vuurnis een tot twee tegels naar voren is gebouwd en aan de bovenzijde is afgedekt met een marmeren of een geschilderd houten blad, het ,hoogje' genaamd. Bij smuigers waar de zijstukken niet naar voren springen en een geheel vormen met de achterwand, is soms ter hoogte van het boezemijzer een kwart ronde marmeren plaat aangebracht of een beschilderde tegel in dezelfde vorm, de hoekvloer (Zaans: hoeksteentje). De smuigers zijn in de meeste gevallen bekleed met bijbeltegels. De ons bekende hoekvloeren zijn dan ook alle met een bijbels tafereel beschilderd.

 05

De boezem heeft een lichte ronding, de tegels sluiten nauw tegen elkaar aan en zijn vaak passend geslepen. De meeste smuigers in de Zaanstreek zijn bekleed met Amsterdamse bijbeltegels, die naar de prentjes van Pieter Schut zijn geschilderd (18e eeuw) of naar de etsen van Jan Luiken (eind 18e eeuw, 1e helft 19e eeuw).“ (Jan Pluis in: BIJBELTEGELS, Münster 1994)

 06

De kast naast de schoorsteen is eveneens van elders en werd gered van de sloop van het Meester Cornelispad
nummer 17.

 07

Boezem linksboven

Toepassing van Bijbeltegels

Tegels zijn bedoeld als muurbekleding, om praktische en/of om esthetische redenen. De toepassing is niet overal dezelfde en afhankelijk van de tijd, de streek of het land, van het soort gebouw en daarbinnen van de plaats in dat gebouw.

Bijbeltegels behoorden in het algemeen tot de duurdere tegels, daardoor kwamen weinig grote vlakken voor en bleven in de Nederlandse situatie meestal beperkt tot de haardstede. Men zal niet gauw bijbeltegels aantreffen in de gang of in de kelder. Naast de decoratieve functie van een schouw met bijbeltegels had deze zeker ook een didactische betekenis. Net als prentenbijbels waren ook bijbeltegels een ondersteuning van de bijbelverhalen. Wij zullen enkele kenmerkende schouwtypen en betegelingen bespreken, te beginnen met die in Nederland.“

(Jan Pluis in: BIJBELTEGELS, Münster 1994)

 08

Boezem linkerkant, rijen 2 en 3

 09

Vooraanzicht van de boezem met verbinding tot het plafond

 10

Vooraanzicht van de boezem, rijen 1-3

 11

Gebogen muurdeel, naast de boezem, aan het plafond

 12

Recht muurvlak links naast de boezem, derde en vierde rij

 13

Recht muurvlak links naast de boezem, eerste en tweede rij

 14

Gebogen muurvlak rechts naast de boezem tot de aansluiting aan het plafond

 15

Overgang van het rechte naar het gebogen muurvlak rechts naast de boezem, rij 8 en 9

 16

Zijkant links van de haardstede, bovenste twee rijen tegels van elf

 17

Zijkant rechts van de haardstede, bovenste twee rijen tegels van elf

 18

Zijkant rechts van de haardstede, onderste twee rijen tegels van elf

 19

Historie met tekst in het vierkant met gestreepte lofrand

(Jan Pluis, De Nederlandse Tegel Decors en benamingen, Leiden 2013, A.03.08.12).

Randen

 20

Randtegels van de groep Slingerdecor als begrenzing van het muurvlak met bijbeltegels

 21

Randtegels begrenzen de zijvlakken links naast de haardstede

 22

Betegelde bovenkant van de kastjes naast de haardstede (vgl. afb. 06)

 23

Gedeelte van de bovenkant van de kastjes naast de haardstede (vgl. afb. 06)

Haardnis

 24

Gedeelte van de haardnis met ornamenttegels (Servetster)

(Jan Pluis, De Nederlandse Tegel Decors en benamingen, Leiden 2013, A.01.05.45)

 25

Servetster met uitvoerige indirecte en directe beschildering.
Originele grootte: 13 x 13 cm

Aanzicht en horizontale doorsnede van een smuiger

Uit: H. Janse, S. de Jong, Houten huizen, een unieke bouwwijze in Noord-Holland, Zaltbommel 1981 (5)

 26

3        Vuurplaat / Rooster

4        Boezem

6        Hoogje

9        Schoorsteenluik /Spekluik  

Fotoverantwoording

Norbert und Wilhelm Joliet, 25. 09. 2016.

Ik dank Sharon Brand om de foto toestemming, Jan Pluis voor zijn hulp en mijn zoon Norbert voor de bewerking en publicatie van de bericht op internet.

Volgende rapporten:

Smuiger met histories in het vierkant met gestreepte lofrand in het pand Aan ‘t Glop te Zaandam -Oude Testament-

Smuiger met histories in het vierkant met gestreepte lofrand in het pand Aan ‘t Glop te Zaandam -Nieuwe Testament-

Links

ZAANSE SCHANS

Amsterdamer Bibelfliesen an einem offenen Kamin (smuiger) in der Wohnung ‚Aan ‘t Glop‘ auf der Zaanse Schans

www.geschichte-der-fliese.de/glop.html

Niederländische Fliesen des 18. Jahrhunderts im Restaurant ‘de hoop op de Swarte Walvis‘, Kalverringdijk 15 in Zaandam, Teil 2

www.geschichte-der-fliese.de/hoop2.html

Niederländische Fliesen des 18. Jahrhunderts im Restaurant ‚‘de hoop op de Swarte Walvis‘, Kalverringdijk 15 in Zaandam, Teil 1

www.geschichte-der-fliese.de/hoop1.html

Schiffstableaus in der Küche der Wohnung ‘de Walvis‘ des Kaumannshauses d’Mol, Kalverringdijk 19, auf der Zaanse Schans in Zaandam

www.geschichte-der-fliese.de/walvis.html

Smuiger mit Amsterdamer Bibelfliesen im Pfannkuchenrestaurant ‘De Kraai‘, Kraaienpad 1, 1509 AX Zaandam

www.geschichte-der-fliese.de/dekraai.html

Smuiger met Amsterdamse bijbeltegels in het Bakkerijmuseum ‘In de Gecroonde Duijvekater‘, Zaanse Schans, Zaandam, Zeilenmakerspad 4

www.geschichte-der-fliese.de/bakkerij.html

Kamin mit Amsterdamer Bibelfliesen im Bäckereimuseum ‘In de Gecroonde Duijvekater‘, Zaanse Schans, Zaandam, Zeilenmakerspad 4

www.geschichte-der-fliese.de/baeckerei.html

Heerlijck Slapen
http://www.zaanseschansbedenbreakfast.nl