De drie christelijke deugden op haardachterwandtableaus en pilaaren

In het christendom zijn er drie theologische deugden GELOOF – HOOP – LIEFDE.
Zij zijn ontleend aan 1 Korinthiërs 13:1-13
“1Al sprak ik de talen van alle mensen en die van de engelen – had ik de liefde niet, ik zou niet meer zijn dan een dreunende gong of een schallende cimbaal. 2Al had ik de gave om te profeteren en doorgrondde ik alle geheimen, al bezat ik alle kennis en had ik het geloof dat bergen kan verplaatsen – had ik de liefde niet, ik zou niets zijn. 3Al verkocht ik mijn bezittingen omdat ik voedsel aan de armen wilde geven, al gaf ik mijn lichaam prijs om te worden verbrand – had ik de liefde niet, het zou mij niet baten.
4De liefde is geduldig en vol goedheid. De liefde kent geen afgunst, geen ijdel vertoon en geen zelfgenoegzaamheid. 5Ze is niet grof en niet zelfzuchtig, ze laat zich niet boos maken en rekent het kwaad niet aan, 6ze verheugt zich niet over het onrecht maar vindt vreugde in de waarheid. 7Alles verdraagt ze, alles gelooft ze, alles hoopt ze, in alles volhardt ze.
8De liefde zal nooit vergaan. Profetieën zullen verdwijnen, klanktaal zal verstommen, kennis verloren gaan – 9want ons kennen schiet tekort en ons profeteren is beperkt. 10Wanneer het volmaakte komt zal wat beperkt is verdwijnen. 11Toen ik nog een kind was sprak ik als een kind, dacht ik als een kind, redeneerde ik als een kind. Nu ik volwassen ben heb ik al het kinderlijke achter me gelaten. 12Nu zien we nog maar een afspiegeling, een raadselachtig beeld, maar straks staan we oog in oog. Nu is mijn kennen nog beperkt, maar straks zal ik volledig kennen, zoals ik zelf gekend ben. 13Dit is wat blijft: geloof, hoop en liefde, deze drie, maar de grootste daarvan is de liefde.”

 

GRAFIEK

De drie christelijke deugden 01

Rijksmuseum Amsterdam RP-P-OB-9893

GELOOF (FIDES)
Toegeschreven aan Jacob Matham, naar ontwerp van Hendrick Goltzius.
Datering, 1585 -1589.
Uitgever: Hendrick Goltzius, Haarlem.
Afmetingen plaatrand: hoogte 217 mm x breedte 144 mm.
Kopienummer 1/7.

Geloof is in de context van religie het vertrouwen in of de overtuiging van de juistheid van een specifiek systeem van religieuze opvattingen waarvoor geen bewijs is.

 

De drie christelijke deugden 02

Rijksmuseum Amsterdam RP-P-OB-27.292

HOOP (SPES)
Toegeschreven aan Jacob Matham, naar ontwerp van Hendrick Goltzius.
Datering, 1585 -1589.
Uitgever: Claes Jans Visscher (II), Amsterdam.
Afmetingen plaatrand: hoogte 218 mm x breedte 143 mm.
Kopienummer 2/7.

Hoop is de gedurige verwachting dat een onzekere uitkomst gunstig zal blijken.

 

De drie christelijke deugden 03

 

Rijksmuseum Amsterdam RP-P-OB-27.293

LIEFDE (CARITAS)
Toegeschreven aan Jacob Matham, naar ontwerp van Hendrick Goltzius.
Datering, 1585 -1589
Uitgever: Hendrick Goltzius, Haarlem.
Afmetingen plaatrand: hoogte 217 mm x breedte 144 mm.
Kopienummer 3/7

Liefde is diepe acceptatie van en genegenheid voor, welgezindheid tot of toewijding voor een ander, of eventueel zichzelf. Het kan ook betrekking hebben op een dier, zaak of voorwerp. De betekenissen die aan het begrip 'liefde' gegeven worden zijn sterk culureel en maatschappelijk geïnspireerd.

 

 

 

HAARDACHTERWANDTABLEAUS MET GELOOF, HOOP EN LIEFDE
MUSEUMSCOLLECTIES MAS ANTWERPEN

De drie christelijke deugden 04
Museumscollecties MAS Antwerpen, A.V. 1574.

 

Haardachterwandtableau ‘HET GELOOF’
Format van het tableau: 12 x 3 = 36 tegels, hoogte 152 cm, breedte 38 cm.
Format tegels 12,7 x 12,7 cm.
Datering 1600-1650.
Verwervingsdatum 1894.

De drie christelijke deugden 05
Museumscollecties MAS Antwerpen, A.V. 1573

Haardachterwandtableau ‘DE HOOP’

Format van het tableau: 12 x 3 = 36 tegels, hoogte 152 cm, breedte 38 cm.
Format tegels 12,7 x 12,7 cm.
Datering 1600-1650.
Verwervingsdatum 1894.

 

 

 

 

MUSEUM ROTTERDAM

De drie christelijke deugden 06
Museum Rotterdam, 5496-A-R

Haardachterwandtableau ‘DE HOOP’
Afmetingen: hoogte 131,0 cm, breedte 39,5 cm.
Datering: 1600-1650.
Beschrijving: Drie breed en zeven hoog, er missen een linkertegel uit de tweede rij van onderen, een linkertegel uit de vijfde rij en een rechtertegel uit de zevende rij. Er missen drie rijen bovenaan en twee rijen aan de onderkant. Oorspronkelijke hoogte is twaalf tegels geweest. Blauw op wit. Hoop, vrouwfiguur met valk op de rechterhand, staand achter een anker.
Herkomst: Bodemvondst Rotterdam: afkomstig van de graafwerkzaamheden aan de Coolvest waar het postkantoor is gebouwd worden.
Merk: Nummering aan de keerzijde tegels 23B, 24B, 26B, 27B.

 

 

Losse tegels
In het Museum Rotterdam liggen twee losse tegels die overeenkomen met het haardachterwandtableau ‘Geloof’ (5199 en 12265) en vijftien losse tegels toegeschreven aan het haardachterwandtableau 'Hoop' (12275 / 12277 / 12278 / 12279 / 12710 / 12713-B / 12714 / 12725 / 12985 / 48982-A / 48982 / 48983 / 48984 / 48985 / 48986).
Op twee van deze tegels staan de jaartallen 1622 en 1630 vermeld.

De drie christelijke deugden 07
Museum Rotterdam, 12714

 

De drie christelijke deugden 08
Museum Rotterdam, 12985

Volgens de twee tegels 12714 en 12985 waren er verschillende haardachterwandtableaus 'Hoop'. Ze tonen de zaaiende boer in verschillende versies en met verschillende kwaliteit van schilderkunst.
Vergelijk de afbeeldingen 07 en 08 met de afbeelding 04.

 

De drie christelijke deugden 09
Museum Rotterdam, 48982 A

 

De drie christelijke deugden 10
Museum Rotterdam, 48983

De twee tegels met de kop van een valk laten zien dat er in Rotterdam spiegelbeelden bestonden van de haardachterwandtableau ‘Hoop’.

 

 

 

 

 

MUSEUM PRINSENHOF DELFT

De drie christelijke deugden      De drie christelijke deugden
11 Museum Prinsenhof Delft, LM 1041                   12 Museum Prinsenhof Delft, LM 1042

 

 

 

 

MARITIEM MUZEEUM ZEELAND

De drie christelijke deugden 13

Maritiem Muzeeum Zeeland, MMZ-231

GELOOF
De vrouwelijke personificatie van geloof. Ze houdt een open bijbel in haar linkerhand en een kruis in haar rechterhand.
Rechts van haar ziet u een zaaier.
In de bijbel wordt de gelijkenis van Jezus over de zaaier vaak begrepen als een allegorie. De zaaier staat voor God, het zaad staat voor het woord van God en de akker staat voor de mens.

 

De drie christelijke deugden 14

Maritiem Muzeeum Zeeland, MMZ-18895

HOOP

Hoop - is één van de drie christelijke deugden volgens 1 Korinthiërs 13:1-13.
De vrouw als personificatie staat op een groot anker, dat haar belangrijkste symbool vertegenwoordigt. Terwijl ze met één hand de anker vasthoudt, zit op haar andere hand een gekapte valk - een symbool van het blinde vertrouwen in hoop.

 

 

 

 

COLLECTIE BOIJMANS VAN BEUNINGEN ROTTERDAM

De drie christelijke deugden
15  A 3375 (KN&V)

De Hoop 18 x 8 = 144 tegels.
Willem Jansz Verswaen, Gouda ca. 1640.
In 1621 kreeg de uit Rotterdam afkomstige Willem Jansz Oliviers toestemming van de Goudse overheid om een plateelbakkerij in deze stad te vestigen. Oliviers, die zich ook Verswaen noemde, vestigde zijn bedrijf aan de Oosthaven. De Goudse overheid was hem terwille door hem ervan te verzekeren dat hij gedurende een periode van zestien jaar gevrijwaard zou worden van concurrentie. Ook werd hijzelf en zijn personeel vrijgesteld van burgerplichten als schuttersdiensten en dergelijke. Het bedrijf floreerde goed en ook na afloop van de periode van zestien jaar bleef noemenswaardige concurrentie uit. Pas na het overlijden van Verswaen in 1659 toen het bedrijf werd voortgezet door zijn zoon Gerard ontstond er enige concurrentie. In 1663 zette de weduwe van Gerard, Maria van der Saen, het bedrijf voort. Zij wist, samen met haar tweede man, de concurrentie het hoofd te bieden door de productie op te voeren. Het bedrijf heeft zo'n honderd jaar bestaan. In het eerste kwart van de 18e eeuw werd de activiteiten gestaakt.

 

 

 

 

TEGELPILAAREN MET HOOP EN LIEFDE
RIJKSMUSEUM AMSTERDAM

De drie christelijke deugden 16
Bk-1955-378-A

Tegelpilaaren (andere benamingen: ranken, kolommen, pilasters) zijn tableaus van gewoonlijk elf (soms twaalf) tegels hoog en één of twee tegels breed (enkele pilaar / dubbele pilaar). De pilaaren zijn ter weerzijden van een schouw of de boezem van een smuiger aangebracht. De onderste twee of drie tegels van een pilaar vormen vak één voorstelling van bijv. ‘DE LIEFDE’ (vrouw met drie kinderen) of ‘DE HOOP’ (vrouw met anker en valk).

BK-1955-378-A
Enkele pilaar van elf tegels versierd met putti en bloemen – en vruchtranken. De pilaar staat op een vierkant voetstuk met een vrouw omgeven door drie kinderen zinnebeeld van ‘DE LIEFDE’.

BK-1955-378-B
Enkele pilaar van tien tegels versierd met putti en bloemen – en vruchtranken. De pilaar staat op een vierkant voetstuk met een vrouw met anker en valk zinnebeeld van ‘DE HOOP’.

De drie christelijke deugden  17
BK-1955-378-B

 

 

 

 

KÖNIGSPESEL OP HALLIG HOOGE

De drie christelijke deugden 18

De pilaar staat op een vierkant voetstuk met een vrouw met anker zinnebeeld van ‘DE HOOP’.

De drie christelijke deugden 19

De pilaar staat op een vierkant voetstuk met een vrouw omgeven door drie kinderen zinnebeeld van ‘DE LIEFDE’.

 

 

 

 

HOOP EN LIEFDE OP ZAANSE SMUIGER
NEDERLANDS TEGELMUSEUM OTTERLO

De drie christelijke deugden 20
Coll. Nederlands Tegelmuseum, inv.nr. 00024

Smuiger afkomstig van boerderij De Schans aan de Zandweg in Wormer.

De drie christelijke deugden 21

Coll. Nederlands Tegelmuseum, inv.nr. 00024, detail linkerhelft

DE LIEFDE

 

De drie christelijke deugden 22
Coll. Nederlands Tegelmuseum, inv.nr. 00024, detail rechterhelft

DE HOOP tussen een serie Rotterdamse bijbeltegels van Hendrik Dekker.

 

 

 

 

BAKKERIJMUSEUM ‘IN DE GECROONDE DUIJVEKATER’
ZAANSE SCHANS, ZAANDAM, ZEILENMAKERSPAD 4

De drie christelijke deugden 23
Smuiger met Amsterdamse bijbeltegels.

Het bakkerijmuseum is gevestigd in een 17e-eeuws pand. Het stamt uit 1658, was aanvankelijk een woonhuis maar werd in 1753 verbouwd tot bakkerij. Bijna twee eeuwen, tot 1956, zijn de ovens van de bakkerij op het Hazepad 11 in Zaandijk in gebruik geweest. Het gehele complex, bestaande uit woonhuis, winkel, bakkerij, meelschuur en mothok, werd in 1970 vanuit Zaandijk, Hazepad 11 overgebracht naar de Zaanse Schans. Het bakkerijmuseum werd op 8 juni 1972 geopend door koningin Juliana die als eerste bezoeker haar handtekening in het gastenboek zette.

 

De drie christelijke deugden 24

Tegelpilaar met onderin over twee tegels een allegorische voorstelling van de hoop (vrouw met anker en valk op de hand).

 

De drie christelijke deugden 25

Aan de rechter zijkant bevindt zich een tegelpialar met over twee tegels een allegorisch voorstelling van de liefde (vrouw met drie kinderen).
De bijbeltegels met tekst zijn geschilderd naar prenten uit Toneel ofte Vertooch der Bybelsche Historien door Pieter Schut (1659 en latere edities) in de Amsterdamse tegelbakkerij ‘De Twee Romeinen’ Prinsengracht (familie van der Kloet).

 

 

 

 

RESTAURANT ‘DE HOOP OP DE SWARTE WALVIS’
ZAANSE SCHANS, ZAANDAM, KALVERINGDIJK 15

De drie christelijke deugden 26

De ‘smuiger’ is een bijzonder type schoorsteen dat voorkomt in Noord-Holland van de Zaanstreek (ten noorden van Amsterdam) tot West-Friesland en is ontstaan rond 1700. De schoorsteen rust op een met messing beklede ijzeren beugel die in het metselwerk is verankerd. Naast de stookruimte worden zijpanelen geplaatst en bekleed met geprofileerde houten planken.

De smuiger met het tegeltableau ‘Salomo’s oordeel’ stond in een huis aan het Hellingpad in Koog a/d Zaan. In 1912 werd het huis gesloopt om plaats te maken voor de P.M. machinefabriek. Duyvis & Co. De smuiger werd afgebroken en de mangaankleurige bijbeltegels met het hoekmotief ‘anjer’ en het tegeltableau werden in een grote houten kist in het eigen magazijn van de fabriek ‘Leeuwarden’ gedeponeerd. In de jaren zestig besloot de directie van de machinefabriek om de bijbeltegels en tegeltableaus van de smuiger te doneren aan de Stichting Zaanse Schans. Bij het uitpakken bleek dat het tegeltableau ontbrak. De verantwoordelijke bouwmanager, architect Jaap Schipper (Zaandam 1915-2010), vond een overeenkomstig tableau –in spiegelbeeld – bij een antiquair in Hoorn.

De drie christelijke deugden 27

Allegorische voorstelling van ‘DE HOOP’ op drie tegels links van de schoorsteenkap en de basis voor een enkele cupidopilaar.

 

De drie christelijke deugden 28

De vrouw als personificatie staat op een groot anker, dat haar belangrijkste symbool vertegenwoordigt. Terwijl ze met één hand de anker vasthoudt, zit op haar andere hand een gekapte valk - een symbool van het blinde vertrouwen in hoop.

 

De drie christelijke deugden 29

Enkele pilaar versierd met putti en vruchtranken. De pilaar staat op een vierkant voetstuk met een vrouw omgeven door drie kinderen, zinnebeeld van ‘DE LIEFDE’

 

 

 

Geraadpleegde literatuur
J. Herbert van den Berge, Haardachterwandtableaus uit de eerste helft van de zeventiende eeuw, deel I, in TEGEL 28/2000
J. Herbert van den Berge, Haardachterwandtableaus uit de eerste helft van de zeventiende eeuw, deel II, in TEGEL 29/2001
J. Herbert van den Berge, Haardachterwandtableaus uit de eerste helft van de zeventiende eeuw, deel III, in TEGEL 32/2004
Jan Pluis, De Nederlandse Tegel / The Dutch Tile. Decors en Benamingen / Designs and Names 1570-1930, Leiden 2013
Johan Kamermans, Zaanse smuiger in Otterlo, deel I, in TEGEL 49&50/2022
Johan Kamermans, Zaanse smuiger in Otterlo, deel II, in TEGEL 51/2023
* TEGEL is een uitgave van de Stichting Vrienden Nederlands Tegelmuseum.

 

Fotocredits
Rijksmuseum Amsterdam, 01, 02, 03, 16, 17 (publiek domein)
Museum Collecties MAS Antwerpen, 04, 05 (publiek domein)
Museum Rotterdam, 06-10 (publiek domein)
Museum Prinsenhof Delft, 11, 12 (publiek domein)
Maritiem Muzeeum Zeeland, 13, 14 (auteursrechtelijk beschermd)
Collectie Boijmans Van Beuningen Rotterdam, 15 (auteursrechtelijk beschermd)
Norbert Joliet 18, 19, 23-29 (auteursrechtelijk beschermd)
Nederlands Tegelmuseum, 20, 21, 22 (auteursrechtelijk beschermd)

 

Dankzegging
Ik wil graag de verantwoordelijke personen uit Otterlo (Johan Kamermans) en Vlissingen (Pol Verbeeck) bedanken voor hun hulp en voor het feit dat ik afbeeldingen in mijn verslag mocht publiceren. Grag wil ik Jan Pluis bedanken voor zijn hulp. Zoals altijd wil ik mijn zoon bedanken voor het redigeren en publiceren van het rapport.